CAPT. SANGHLEIA LEH A SAKEI

CAPT. SANGHLEIA LEH A SAKEI  

~Familia Fanai Laltansanga 

Capt. Sanghleia hi Ngharchhip khuaah a piang a. Mizo hnam tân zalenna suala rammuin kum 1967 khan Khuangchera Battalion (‘K’ Bn) a zawm a; 1969 January thla khan Army Medical zawmin damlo te hmangaih taka a enkawl ṭhin avangin damlote pawh a chungah an pangchang ṭhin hle a ni. 

Mumang lama hriattirna 

Kum 1983 khan Capt. Sanghleia hovin Thingrâi zawng turin Bangladesh Rizap (Reserve) ngawpuiah MNA sipai section khat aia tam hruaiin an ramchhuak a. Inrinni zâna a mumangah chuan uipa tê sen hi a lo nei a, ramngaw hnuaia chaw a pek laiin pa ria deuh thlerh thlawrh, hâng lam deuh hi kamchha veng hian a lo kal a. Chu pa chuan ui pa lian thelh thawlh, a sen bawk hi a rawn hruai a; a ui pa chuan a ui chaw pek lai chu a rawn ei pui ve ta mai a. Ui neitupa hnenah chuan “Ka pu, i ui pa ang hi a dang i la nei em? Dai vâka ramchhuak mi ka ni a, ka ui kaihruai tur hian ka duh a ni,” a ti a. Ani chuan “Nei e, inah a dang pawh ka la nei alawm, naktipah ka pe ang che,” tiin a chhang a; Capt. Sanghleia chuan, "Naktip chu Thawhṭanni asin," a ti a, thil dang eng dang mah sawi lovin, chupa chuan, “Aw” ti ringawtin a chhang a, tichuan a kal ta mai a.

A rilruah chuan, “Naktip” tih ṭawngkam chu a riak reng a. Pathianni zânah, “Naktûk Thawhṭanni a ni,” tih a hre khiau mai a, Private Thankhuma ‘L’ Battalion (He thu ziah lai hian Vairengte-ah a awm) chu zing khawvar hmaa amah kai tho turin a ti a. Ani chuan a kai tho ta ngei a. Thingpui an in zawh hnu, khawvâr hma deuhin ram vâk turin a thawkchhuak ta a. A rilru tê tê chuan a mumanga ui petuin ui a pêk kha a hlawhtlinpui a ring ru tlat a, sa kah ngei beiseiin a ram vâk a ni.

Thui vak lo a kal hnu chuan a rin loh deuh maiin sapui (sakei) hnu lo chiar dup hi a hmu ta mai a, Sihropui lui dûngah chuan a hnu hmuh tur a awm zêl a. Lui hnâr lamah a chho zel a, lungpui chungahte pawh a hnu tharlam tak tak, a tui daina la luang zaih zaihte a hmuh chuan kal thui lutuk lovin a ṭhiante awmna lam a pan ta zâwk a. An ramchhuah chhan ber thingrâi chu an zawng hmu hlawhtling thawkhat ta bawk a, phûr takin thingrâi phur nga nen camp lam an pan ta a ni.

Sakei nen an intawng ta

Chawlhkar hnih emaw hnuah chuan Capt. Sangkhuma ‘S’ Battalion nen sa pêlin an ramchhuak a; mahse ramngaw ṭha leh sa tamna hmunah si chuan sa kâp lo leh sa hnu pawh hmu mumal lovin an nileng ta dêr mai a. Zânah chuan Chakma thlâm râmah an riak a. Chumi zân chuan sapui thâwm an hre zankhua mai a, amah tak pawh an hmu zauh zauh bawk a; khawlphe khâwnvarin chhûn a tum a; mahse a ṭhianpa chuan a remti dêr lo mai a, ani chu pasalṭha tih takah tawn hriat a lo nei ṭha hle zawk lo niin! Sakei ên hian mi a zuan let ṭhin a ni awm e; Sanghleia lah chuan sakei chu chhun ên a tum tlat avangin a ṭhianpa chu a lo inralring a, a silaiin sakei awmna chu a lo tin sa reng a, Kawlphe khawnvar chuan a han en ta a, rin loh deuh maiin sapui chu a che chang ta miah lo mai a, mi tih tum ang pawhin a lang hek lo va, anni pawhin hlauhna reng reng an nei bik lo. A ṭhianpa chuan, “Kha ti khân min veng a ni mai alawm,” a ti sam êt bawk a.

A tûk khua a lo vâr chuan sa kah tur dang hmu lovin chawhma lamah Hauhuk an kâp a, thlâm râmah an hauhuk kah chu an dah a. Sa pêl tura an han kal hrang chu Capt. Sanghleia chuan ram chin reng a hre ta lo va, a kal tawhna chin pawh a hre thiam tawh na hek lo! Kawng a bo ta chu a ni ta ber a.

Chutih lai tak chuan sakei kha a lo lang ta! A chângin a hmaah a kal a, a changin a hnungah a zui a, tun hnua a ngaihtuah let leh hian, a kalna a dikin a zui a, a dik lohin a lehkhalh ni ngeiin a hre ta a ni. A tâwpah chuan an kal tawhna lam panin sakei chu a peng ta thurh a, ani pawh chuan a zui ve ta mai a. Sakei chu a hlau miah lo va, tih nat pawh a tum hek lo. Ṭhian zuiin a zui zêl a, thlâm râm bawk chu an thleng leh ta a. A ṭhianpa chuan a lo thlenkhalh tawh zawk a. “Hmar lamah ka kal, min rawn zui rawh” tih a lo ziak a, an hauhuk kah pawh chu a lo keng a, ani pawh chuan hmar lam pan chuan a kal ve ta a. Sakei pawh chuan a zui ve nghal bawk a. Thui vak lo an kal hnu chuan a pan tur lam a hre leh ta hauh lo mai a, a let leh chhen ta mai a. Ni pawh suk chen lek a ni tawh a. Sakei chuan a lehkhalh thurh a, a zui ve leh ta thung a, a ṭhianpain a lo nghahna thlâm râm chu a hruai thleng leh ta! Sapui chu kalsawn mai lovin an bul lawkah chuan a awm ve ta reng a.

Capt. Sangkhuma chuan, “Vawiin nilengin ka ngaihtuah a, he sakei hi, i mumanga uipa an pêk che kha a nih dawn hi,” a rawn ti ta roh a. Hauhuk chu a lû, a vun leh a bante chu a ei atân thingluangah an dah a, sapui chuan ngampa takin a rawn ei ve mai bawk a. An chawfûn an ei zawh tawh avangin Hauhuk chu an hem hmin a, zanriah atân an ring a, sakei chuan zankhuain a awmpui a.

A tûkah pawh chuan an inzui leh ta zêl a, tlâi lamah chuan a ṭhianpa chuan sazuk a kâp ta a, a sa an lâk bang zawng chu a lu telin an ṭhian char thar chu an pe a. Sazuk sa chu an rêp a, a tûk chawhnu lamah chuan hlawhtling takin sazuk sarêp chu an phurh theih tawka tam phurin Camp lam an pan ta a ni.

Ṭum khat pawh SK-a nen bawk an ramvak leh a, hemi ṭum pawh hian sakei chu a rawn tel ve leh a, sakhi an kâp a, an ṭhian, sakei chan tur ngau an kâp a, a pumin an pe bawk a ni. 

Capital lamah ve thung

An hmunpui lamah medical-a an hotu ber, Chief Medical Officer chu vanduaithlâk takin India sipaiin an man hlauh mai a, a hmun luah turin Capt.Sanghleia chuan Capital a pan ta a. Zân khat chu a mumangah ui petu, pa ria thlerh thlawrh, hâng lam deuh kha a hmu leh a. A hnenah chuan,  “Hmâna ui min pek khân  ‘a dang pawh ka la nei’ i ti si a, min pe leh rawh” a ti a. Ani chuan awlsam tein “Aw” a ti leh mai a. Capt. Sanghleia chuan, “Naktûkah ka rawn la ang,” a ti a, a khua leh kawng awm dante chiang takin a zawt a. Khua a lo vâr chuan a staff zinga mi, Rochungnunga (Rotea) chu a mumang a hrilh a, ui la tur chuan a tir a; ani chuan a lo ngai thutak vak lem lo a; chaw ei laiin a sawi nawn leh a, “I dam lo ṭawngvai mai mai emaw ka ti mai asin,” a ti a, a kal chuang hlei lo va.  Ui a pekna hi a la kal ngai lohna a ni tak nain, khua leh kawng awm dân a mumanga a hmuh pa sawi chu a lo dik vek a, kan Camp aṭanga hla vak lo, a lo kal fo tawhna a ni.

Sakeiin a hruai 

1984 kum tîr khân Special Duty turin tirh a ni a, mi 3 a hruai a. Siaha leh Lawngtlai bial tûr an ni. Mizoram leh Burma ramri-ah Burma sipaiin an lo kâp a, an ṭhian pakhat chu a kalna chin an hre ta lo va, anni pathum chuan Lawngmasu khua an thleng rawih a. Hêng lai ram hi an la kal ngai lohna ram a ni a, a ram chin an hre hauh lo mai a. A tûk maiah chuan a uipa chu a rawn inlan leh ta a. A tirah chuan amah tak hmu lovin a hnu leh a lei haite an hmu a. Capt. Malsawma ‘T’ Battalion-a mi chuan, “Bialtupain hma a hruai a, i zui zel mai ang aw, a dik ber ang,” a ti nghe nghe a. Kawng peng a awm reng rengin kalna lam tur zawkah hnuhmâ a lo nei zel a, anni chuan a hnû an chhui zêl a. Tuithumhnâr lehTuidang tlâng Khankâwnah a liampui a, Kawrthindengah an riak a, Saizawh a panpui leh a. Saizawhah chuan amah tak chu an hmu nghe nghe a. A hnu daihah hêng lai ram chin hriate chuan sapuiin a hruaina kawng chu khan ṭha ber leh a hnaihna ber zêl a ni tih an lo hrilh a ni.

A ṭhiante chu Siaha lamah an kal a. Anni chuan Rulkual, Paithar, Saikah, R Vanhne khua te an ṭhut ta a. He lai vêla mite chuan sakei an hmu fo ta mai a. Rulkuala a thlen in, pasalṭha Ropianga chu sakei pêl tura a insiam lai chuan, “Pu Ropiang, ka uipa kha i lo kâp ang e,” a ti a. “Eng uipa maw? Nang hi thil ni lo lo hi i rawn hruai a, a nih leh engtin nge i uipa chu ka hriat ang?” tiin a zawt a. Chutah Capt. Sanghleia chuan, “I hmuh chuan a mit pahnihin a rawn en ang che a, a mei a vai ang” tiin a hrilh a ni.

Chawhmeh a zawn sak

A tûk zân, thimhlimah chuan sakei chuan a thlen inte vawk a seh ta mai a, a seh hlum a, a sa erawh chu a ei lo va, a pute chawhmeh a zawnsak a ni der mai! Thlen inte vawk a ni a, a sa an rêp a, an ei chho ve zêl a. An khaw pa ṭhenkhat chuan fiamthuin, “A thlen inten âr an talh duh loh vangin an vawk a talhsak a ni,”an ti nghe nghe. Zan hnih hnuah chuan daiah an riak ta a, a ṭhianpa, sapui chuan a kalsan lo va, a thâwm hriat phak turah a awm reng a ni. Zân khat chu dar riat velah Capt.Sanghleia chipuite vawk a seh leh a, a sa erawh chu a ei leh chuang lo va, an vannei leh ta a ni. Chawlhkar khat vêl a châm hnu chuan Saizawhah an insawn a. Zân hnih emaw lek hnuah an khuaa vawk awmchhun chu a seh leh ta a, a sa ei lovin a kalsan leh mai a. Anniho chuan a kawchhung nen an ei ve leh ta a. An V.C.P phei chuan a fiam na viau nghe nghe a ni.

Mizoram pumin Bible an chhiar lai khan R. Vanhne khuaah an insawn leh a. Ni tam a la ral lo tihah  naupang pawnto ho kianga vawk chu sakei chuan a rawn seh leh ta mai a. Hetih lai tak hian a makpate inah Bible chhiara a awm lai a ni a, vawksa chu a ei ve leh ta a. Chawlhkar hnih a châm hmain Paitharah a  insawn leh a, Paitharah hi chuan sakei chuan an pute chawhmeh atan vawksa ngawt a duh tawk lo nge ni, a hmuh lai ngeiin bawng a seh ta mai a. Capt. Sanghleia chuan a rilruin, “Min duhsaka ka chawhmeh tur min ngaihtuahsak zêl chu a ni nain, a va inthlahrunawm ve aw!” a ti vawng vawng nghe nghe a ni. Bawng sa chu vawi li emaw lai ka ei leh a ni.

R. Vanhne aṭang chuan Saikah khuaah a insawn leh a. Saikah hi a naute khua a ni a, mahni khua anga a khawsakna a nih vang pawh a ni ang, a uipa chu ran lamah a ṭuan ta lo va. A chanchin hi khaw chheh vêlah a thang nasa viau a, Lawngban khua phei chuan Rulkual V.C.P. hnenah hetiang hian an rawn chah a, “Kan khuaah chuan rawn kal suh se, a mamawh leh ṭul apiang chu rawn sawi ula, Liapha khuaah kan rawn dah zel ang,” tiin. He lai vêla a duty chhung hian chhunah chuan khaw chhunga a awm ṭhin avangin a uipa hi a hmu ngai lo va, zanah erawh chuan daiah a riak a, a kiang hnaiah a awm reng ṭhin.

Headquarters lam panin

Capt.Sanghleia duty hun a lo tâwp tâkah chuan an headquarters pana a hawn a lo hun ta a. Saizawh khua a pan a, chuta ṭang chuan an hmunpui lam chu a pan zêl a, Saizawh aṭanga hla lo tê, Kawrthindêng khua a pelh chuan a uipa chuan hma a rawn hruai leh ta a. A chângin a hmu pha a, a hmuh phak lova kal châng a nei bawk. Tuithumhnar leh Tuidang tlâng inkar Khankawna chhuak chho tura a kal mek lai chuan amah hruaitu sapui chu a ding ta tlat mai a. Ani ber a din tâk si-ah chuan hahchawlh pahin a han nghak a, sapui chu thui lo tê a va kal a, rei lo têah a lo let leh ṭhin a; a chezia aṭang chuan fimkhur a ngai dawn niin a hria a. Kawng chhak lama thing bul chu ṭanhmunah a hmang a, a lo inralring viau nghe nghe a ni.

Darkar chanve emaw hnuah chuan sakei chu a va kal leh a. A rawn let leh chuan a mei a hem vut vut a, Capt. Sanghleia pawh chu kawngah chuan chhuk thlain sakei hma lam pana kal chu a zui ve ta a ni. An dinna aṭang chuan an chhuahna tur Khankawn chu metrer sawmthum ṭha awrh tur a ni tawh a. Chulai hmunah chuan Vai sipaiho an lo chawl ṭhuap a lo ni a. Kawngpui an chhuah chuan Vai sipai chiar nawk nawk thawmte an la hre pha a, an biri zûk bung ṭhenkhat phei chu a la nung vat vat nghe nghe a ni.

Tuithumhnâr thlâm pakhat-ah chawl turin a lut a. Pastor thlâm a lo ni a, amah pawh a lo awm a. Ani chuan a lo ṭawngṭai a, kawng chinte a hrilh hnu chuan a kal leh ta a. A tlai tawh ang reng viau a, a uipa chu a chângin a hmasa a, a chângin a hnuah a zui a. Ngava lui dûng a zawh a, sakei dang hnu lian pui a hmu ta zut mai a. Ngava lui kamah chuan khuain a thim hnan a, a riak ta a. Sakei hnû a hmuh kha amah hruaitu sakei hnu aia a len zawk êm avangin a thlamuang teh chiam lo va. “Sakeiin mei êng an zah,” tih a lo hriat tawh avangin mei a chhem hluah a, silai kau sain a inchhawp bawk a. Zan dar 9 pelh hnu chuan thâwm a hre ṭan ta mai a, a ri ṭhep ṭhep a, a sakei khân a hlau a ni ngei ang, a han ngur ve ṭhin tak naa a bei ngam lo va, a pu kiangah hlir a rawn tawlh a rawn tawlh ta mai a, “Inralring turin min hrilh a nih hi” a ti a.

Darkar chanve hnu velah chuan thawm awmna lam chu kawlphe khawnvarin a han chhun a. Sakei lianpui chuan Capt. Sanghleia chu zuan tumin a lo bawk rûn mai a; rang takin a silai kau sa chu a chuh a, a kâp ta nghal a. Zân thim a ni a, kah fuh loh palh thil awm thei a ni tiin vawi hnih a kâp nawn leh a. A lo kâp fuh viau a, a thih hnu chuan a han en chiang a, sakei chu a lo lian hle mai a, a kerêk chu chawnpuar tia deuh thaw a ni.

Khua a lo vâr chuan capital lam panin a kal leh ta zêl a, a uipa chuan a zui zêl a, Khawthlangtuipui chu an thleng thla a. Tuipui dung chu mel 4 vel a zawhin a ring, ani chuan hma a hruai leh ta thung a, tlai dar thum a lo ri tawh a, Tuipuiah chuan mi an lo cheng nuai nuai a, râl leh lama nûlah chuan nu pahnih hian anhnah an sik ni hian a hmu a. Hmahruaitu zawk chu a kal duh leh ta tlat lo va, ani pawh chu a ṭhu hah chawl ve ta a ni.

A hnu deuhah chuan tuia chengte chuan thawmhnaw an han ha ta a, an hring ta ṭhup mai a, nûl-a anhnah sik emaw a tih pahnih pawh kha sipai (Assam Rifle) an lo ni a. Chulai hmunah chuan khua a nghak thim a, khaw thim hnu chuan a kal leh a, a uipa chuan a zui zel bawk a. Bangladesh chu tluang takin a thleng thla ta a. Hmun ralmuang a thlen hnu chuan sapui chu a inthiar fihlim ta a ni ang, a hmu zui leh ngai ta lo a ni.

Inremna hnu lamah an inmangṭha

Kum 1986-ah chuan India leh MNF-te inremna angin August thla tirtêah Mizoramah an rawn haw a, Remna Run, Luangmual, Aizawlah rei lote an awm hnuin Capt.Sanghleia chu Lunglei Rahsi Veng lamah a phei a, chutah chuan a khawsa zui ve ta a ni. 198.. kum tirah a tupa MC Rualkima nen Changpuia kal turin Vuakmual leh Lungchem inkâra an kal laiin ni tla suar suarah a thawm an hre leh ta a, a uipa ngei a ni tih a hre nghal mai a ni. 

Rualkima ngaih chu a ṭha vak lo va, “Chu, eng nge ni!” a ti a, “Zâwng riak tur an nih chu, kan thawm an hriaa an tlan a nih chu,” a ti mai a, a ngaih erawh a la ṭha ta chuang lo. Khua a thim ṭan tihah chuan kawng thlang maia thlâma kan chawlh lai chuan sakei chu kawngah a rawn kaltlang a, an hmu ve ve a, an hma chu a hruai leh ta a, a uipa a ni bawk a, an zui ta zel a.

Kum 198… Nipui laiin chhungkaw din duhna a lo nei ve ta a, nupui nei turin Changpui an pan a, a ṭhianpa, F. Vanlalhriata leh a nupui tur nên Lungchem leh Changpui inkâra an kal laiin a uipa chu a rawn inlan leh a. Mi dang chuan an hlau hle mai a, ani Sanghleia chuan hlauh ahnekin a ngaina hle a ni. A hnuah a kalpuite chuan he sakei hi Sanghleia hruai ṭhin sakei kha a ni tih an lo hre ve ta a. 

Hun a kal zel a, chhungkuain an khawsa ve ta naw naw a. Kum 1990 February thla tira lo a vah laiin chu sakei bawk chu a mumangah a rawn inlar leh a. Hemi hunah zet hi chuan hreh tak chungin an inmangṭha ta rih a ni. Sakei dik tak, a hmel pangngai takin a hmu a. Sakei chuan, “Hei tûnah chuan enkawltu i nei tawh bawk a, ka chhuk thlaksan tawh mai ang che,” a lo ti a, (a ṭawng hi a ri a hre lo tak nain a hre thiam tlat a ni). Sanghleia chuan, “Ni e” ti pahin a hmui a keusak a, “I lo tlangvalin i lo putling takzet tawh a nih hi” a lo ti a. Ani chuan, “Ṭanpui i ngaih hunah chuan ka ṭanpui ang che,” a ti a, lunglêng âwm takin khaw thlang lam a thlir vung vung a, tlai ni tla tur, kâwl êng phût hnuaiah chuan an inmangṭha ta a ni.

An lo inzui reiin sakei hian a lo ṭanpui nasa bawk a, chutia an han inṭhen hlen ta mai tur chu a ngaihtuahin Sanghleia chu ni eng emaw zât a khua a harin a rilruah a uipa chu a châm reng a ni.

Reference & Acknowledgement: 

Adapted from: Capt. Sanghleia leh a sakei – D. Thangliana, Ex-MLA, Khatla, Aizawl, Upa Thuhla, Issue No. 1, May & June, 2021