MIZO INKÛNGKAIHNA LEH INKOH DÂN

MenuPet'r Opêk Chawnghlût @‎Mizo thawnthu

Tûnlaihian mi thiam tak tak ni âwma ngaih leh MUP thlengin 'pizawn leh puzawn' koh dânah ngaih dân phîr a awm a ni âwm e; tin, kan țhalaite zîngah Mizo chhûngkaw inkûngkaihna leh inkoh dân hrechiang lo an tam ta hle niin a hriat bawk a, i han sawi ve zuai dâwn teh ang.

Nupui leh pasal : Nula leh tlangvâlemaw, nuthlawi leh pathlawi emaw innei tùra palai hmanga an chhûngkua ve ve inbe rem a, man leh mual inhlân fela inneite chu, hmeichhe tân mipa chu a 'pasal' a ni a, mipa tân hmeichhiachu a 'nupui'a ni. Fa an neih hma chuanpasalin a nupui chu a hminga koin emaw, nupuiin a pasal chu 'û' emaw-in an inko țhîn a, hmeichhe zakzum zual deuh chuan mahni pasalte ko kher loa mâwl biak mai an awm bawk.

NoteNeih inang, awm dûn te, nupuipasal nei reng chunga mi dang neih te, kum tling lo inneite emaw, tu emaw zâwk kum tling lo an nihin emaw inneihna chu dân anga tling zo lo (void ab-initio) a ni. (Section 10 of The Mizo Marriage, Divorce and Inheritance of Property Act, 2014).

NupaMipa leh hmeichhia, nupui pasala inneite chu 'nupa' an ni a, anmahni an inkoh dân tlângpui chu,"Mâma nu, Mâma pa," emaw, "Mâmi nu, Mâmi pa," tiin emaw, pasalin hminga koin emaw, nupuiin û emawin an inko țhîn.#Note(Please see note on No. 1)

HmeiMipa, nupui nei laiin mi dang, a nupui tak ni si lo, nupui ang deuh chiaha a neih hmeichhia a neihin, chu chu 'hmei' a ni a, in hrangah an khawsaktîr țhîn thung a ni âwm e. Mipain a 'hmei' lakah fapa nei sela, a nupui tak nên fapa an nei lo a nih loh chuan, 'hmei' laka fapa chuan pa ro a chang ve tùr a ni lo bawk.

Fanuleh fapa (Fa)Nupui pasala innei, nupa khân 'fa' an neihin, hmeichhia an neih chuan 'fanu' a ni a, mipa an neihin 'fapa' a ni; tin, innei kherlo pawhin fa hi neih a ni ve châwk a, chutianga fa neihte pawh chu 'fanu leh fapa' an ni tho bawk. Mahni fâte koh dân hi chi hrang hrang, "Mâmi, Mâma, Bawihi, Bawiha," tih emaw, an 'lai ah hming' emaw lamin kan ko țhîn.

Sâwn/Khawlai fa : Innei si loin miin fa nei sela, chù chu 'sâwn' a ni. 'Sâwn' hi 'khawlai fa' tih a ni bawk țhîn a; an chêt sualna (mut dunna) kha khawlai a nih avângin 'khawlai fa' an ti mai ni âwm a ni. 'Sâwn/Khawlai fa' hian a hringtu nu leh pate chu, "Ka nu, Ka pa," tiin a ko țhîn.

FalakHmeichhiain a fa neihna, pa puh tùr chiangkuang hre lo khawpa mipa mutpuia fa a neihin, tu nge a pa tih hriat loha lo piang chu 'falak' a ni a, a hringtunu chu, "Ka nu," tiin a ko.

Fachuam/Fahrawn: Nupui pasal inneih hian, an pahnihin emaw, a tu zâwk zâwk emawin mi dang lakah fa anlo nei tawh thei a, chumi an nupaa an fani lo chu 'fachuam' an ti a. 'Fachuam' hitûnlai hian 'fabîk' ti-a sawi țhîn an awm bawk a ni âwm e; tin, 'fachuam' kan tih hi, a hringtu lo zâwk tân chuan 'fahrawn' tih a ni bawk. 'Fachuam/Fahrawn' hian anmahni hringtu lo zâwkpawh hi, "Ka nu, Ka pa," tiin an ko ve tho bawk.

Nuleh paFanu leh fapa hringtute kha an fâte tân 'nu leh pa' an ni a; a hringtu hmeichhia kha 'nu' a ni a,mipa zâwk kha 'pa' a ni. 'Nu' chu a fâten, "Ka nu," an ti a, 'pa' chu a fâten,"Ka pa," tiin an ko țhîn.TûnlaiaMizo naupang leh țhalaiten mahni nu leh pa, "Nù," tih leh, "Pà," ti-a an ko duái duái mai hi hnam dang inkoh dàn emaw, kan intihsâp nial nualnain a hrin emaw a nih hmêl hle.

Pahrawn/Nuhrawn : Nupui pasal inneih hian, an pahnihin emaw, a tu zâwk zâwk emawin mi dang lakah fa anlo nei tawh thei a, chù chu chhawma annupa bula a awmin, chu mi (fa) tân chuan a hringtu lo zâwk chu 'pahrawn/nuhrawn' a ni a; a suaksual viau a nih loh chuan a pa/nu nupui/pasal chu, "Kanu, ka pa," tiin a ko ve mai zêl bawk.

Pami : Fâ tân mahni pa te unaupate hi 'pa mi' tih an ni a, "Ka pa," ti-a koh an ni.

Pileh puKan nu leh patena an nu leh pa (chu mîte hringtu leh thlahtu pawh) hi 'pi leh pu' an ni a, 'pi' chu hmeichhia zâwk a niin, 'pu' chu mipa zâwk a ni. Kan nu leh pate hringtu (chu mîte hringtu leh thlahtu pawh) 'pi' chu,"Ka pi," tiin kan ko a, 'pu' zâwk chu, "Ka pu," tiin kan ko țhîn.Tin, kan nu leh pa thlahtu kan 'pi leh pu'bâkah hian, thisena inzawmnaa 'pi leh pu' mi dang kan la nei cheu a; mahni nute nuțate hi kan 'pu' an niin, an nupuite hi kan 'pi' an ni a, an fapate pawh kan 'pu' an ni bawk.

Nuța, laizâwn, farnu leh unaupaChhûl khat kual emaw, nu leh pate inneih avânga unau piang hmun ni lo emaw zîngah pawh mipa leh hmeichhia an awmin, hmeichhe tân mipa chu a _'nuța'_ a ni a, a hmeichhiatpui chu a _'laizâwn'_ a ni thung a; tin, mipa tân hmeichhia chu a _'farnu'_ a ni a, a mipatpui chu a _'unaupa'_ a ni. Inkoh dânah chuan _'laiah hming'_ kan lam tel emaw, thil dang inkoh duatna kan hmang emaw a nih pawhin, naupang zâwk chuan koh nân _'û'_ an hmang tel țhîn.Mahni nu te laizâwn emaw, mahni pa te farnu emaw, mahni pa te unaupa emaw fâte hi kan _'nuța, laizâwn, farnu leh unaupa'_ an ni bawk.

Tunu leh tupa (Tû)Kan fâten fa an neihin, chu mite chu kan tân _'tû'_ anni a, kan fâte fanu chu _'tunu'_ an niin, kan fâte fapa chu _'tupa'_ an ni bawk. _'Tunu leh tupaten'_ mahni pi leh pûte koh dân chu No. 9-a kan târ lan khi a nih laiin, pi leh pu tân erawh chuan mi hnênah, _"Ka tunu, ka tupa,"_ ti-a an sawi ang bâk chu, koh dân bîk chîn țhan a awm lêm lo a nih hmêl a ni.#Thlahtupi leh pu tâna _'tunu leh tupa'_ bâkah, thisena inzawmnaa _'tunuleh tupa'_ mi dang an la awm cheu a; mipa tân mahni farnute fanu leh fapate hi _'tunu leh tupa'_ an ni a, anni chuan, _"Ka pi, ka pu,"_ tiin kan nupui te nên min ko bawk.

Nî : Mahni pa emaw, mahni pa teunaupate emaw farnu hi 'nî' kan tih chu a ni a, "Ka nì," tiin kan ko a; tin, mahni 'nî' te pasal chu kan 'pa' a ni a, "Ka pa," tiin kan ko țhîn. Lai (Pawi) țawngah chuan mahni nî te pasal hi, "Ka țang," tiin an ko a ni âwm e; hetiang hi inkoh dân ațanga inkûngkaihna a chian theih nghâl avângin, inlaichînna danga inkohnate nên kan hman theih tùr buatsaih theih ni se, entîr nân, _"Ka first cousin..., ka cousin," han tih deuh țâlh țálh ang ai chuan, kan dialects kan fawm khâwmthiam hi a hlu zâwk ngei ang.

Vah- vahnu/vahpa : Hmeichhe tân a nuțate fa hi a 'vah' a ni a, 'vah' hmeichhia chu 'vahnu' tih a niin, 'vah' mipa chu 'vahpa' kan ti mai bawk; tin, 'vah' tân chuan a 'vahtu' kha a 'nî' a ni.
Palal/Pazawn : Inneihnain inkûngkaihna a siam zîngah 'palal' kan tih, 'pazawn' hi kan hre țheuh a; hei hi khual kâia pasal neite tân a țangkai hle a, mâk chhiat an tawh emaw, tlân lungawi a ngaih châng pawha an tlân luh nâna amah hringtupa aiawh tùra 'pa atâna zawn' a ni a, "Kapa," tiin an ko țhîn.

Hmeichhiainpasal a neihin kârkalak tihzauh nân man eitu atân _'palal'_ hi siam a ni bawk a. Khual kâia pasal nei lo tân pawh hetianga kârkalak tihzauh nâna man eitu _'palal'_ an siam hun hi arei tawh viau a nih a rinawm bawk; a chhan chu, MIZO PI PUTE LEH AN THLAHTE CHANCHIN tih lehkhabu (1stEdition chu 1964), Pu K.Zawla ziakah chuan heti hian a inziak.

Palal : Hei hi Rs. 5/- a ni ber. Karkalak zau nana pa siam chawp ei tur a ni. Khual khuaa pasal nei tan phei chuan a țul lehzual bik. Manpui ațanga pek chhuah a ni."

Heta țanga chiang taka kan hriat theihchu, kârkalak zau nân pa siam chawp 'palal' hi Mizo tradition êm chu ti ngam lo mah ila, Mizo culture-a bet a ni tih erawh chu a sawi theih a ang.
Nuphal : Kan nupui laizâwn, nupuia neitu kha kan 'nuphal' a ni a, hmeichhe inlaizâwnte pasal ve ve kha an 'in-nuphal' ti zâwng paw'n a sawi theih bawk. Mi hnênah, "Ka nuphal/nuphalpa," ti-a kan insawi laiin, inkohnaah chuan upa zâwk kan 'û' țhîn.)

Mâkpaleh moHmeichhiain pasal a neihin, a nu leh a pa leh a chhûngte tân chú a pasal chu 'mâkpa' a ni a, a pasal nu leh pa leh a pasala chhûngte tân ani chu 'mo' a ni. 'Mo' chuan a pasala nu leh pa chu, "Ka nu, ka pa," tiin an ko țhîn a, zakzum deuh erawh chuan an ko zak thei hle bawk. 'Mo' leh 'mo neitu' tih chungchâng țawngkam hi han belh zuai ila, 'dik leh dik lo' tihah sawi a tamin inhnial fiamna pawh a chawk chhuak fo a; 'Mizo pi pute leh an thlahte chanchin' tih Pu K.Zawla lehkhabu, 4th Edition, phêk 99-ah chuan, "Mizo țawng hman dân dikah chuan Moneitu hi a pasal ni lovin, a pasala pa kha a ni zâwk. Nupui neiin, 'Mo ka nei,' an ti ngai lo va, 'Nupui ka nei,' an ti zâwk țhîn. 'Mo ka nei,' ti theitu chu 'Mo pasala pa' kha a ni zâwk," tiin a ziak a.

A awmzia chu, 'mo neitu' chu mo pasala pa kha a ni tihna a nih chu! Hemi ah hian kan têt laia kan lam liam dân kha a țha riauin ka hria a, pasal nei kha, "Mo," emaw, 'Monu' emaw kan tih laiin, nupui nei kha kan sawi ve duh kher paw'n, "Mopa," kan ti leh mai a, kan chiang ve êm êm mai a; mahse, a ziah dân erawh fîmkhur a ngai niin a lang a, 'Mo pa/Mo nu,' ti-a kan ziah erawh chuan hmeichhe lam zâwk, pasal neitu pa/nu kha a kâwk daih ang.

Pasalte unau leh nu leh pa Hmeichhia chuan an pasala unaute hi an unaute an ni nghâl mai a, inkoh dânah pawh kum upat leh naupan sawi loin, pasal te û na nâ nâ chu an û ve mai a; tin, an pasal te unau pawh lo upazâwk mah se, mahni û te nupui na nâ nâ chu an û zêl mai bawk. (He thu ziaktu pawh hi a nu leh a pa nau an inrual reng a; mahse, a nu chu he thu ziaktu pâ nau chuan tûn thlengin a la 'û'ngat ngat mai.)

Pizawnleh puzawnMipain nupui a neihin, a nupuia nu leh pa chu a 'pizawn leh puzawn' an ni a, a nupui hmanga a pi leh a pu atâna a zawn a nih avângin anmahni kohnaah pawh, "Ka pi, ka pu," an ti țhîn a, ko ngai lo an awm ve nual bawk țhîn. Mipa tân hian a nupuia nu leh pate mai ni loin, a nupui laizâwn leh nuțâte pawh 'pizawn leh puzawn' chan an chang vek a ni.Tûnlai hian 'pizawn leh puzawn' koh dân rawtna thar a lo chhuak a ni âwm e, i'n sawi zui ve zuai teh ang.

Hmeichhiain a 'pazawn' (palal) chu, "Ka pa" ti-a a koh si chuan, a hming ațang rêng pawha inkahpukchaw sa chu, mipa pawhin a 'pizawn leh puzawn' chu, "Ka pi, ka pu,"* ti loa, "Ka nu, ka pa," han tih teh tlat thu a awm âwm lo e! "Ka nù, ka pà, ka pì, ka pù, ka ù," ti-a koh tùr anga kan inkoh mai hian, eng nge, kan inzawmna a țhatloh zâwk phahna tùr emaw, kan inkohhmang pângngaia inko lo a, kan inkohhmang pângngai lo zâwka kan inkoh hian, eng nge, kan inzawmna a țhat zâwkna tùr chhan hi kei chuan ka hre thiam phâk ve hauh lo.

Keichu ka fâten, "Ka pu," tiin min kosela emaw,   "Bro!" tiin emaw min ko tase, an sawi zawh hmain chhuatah an thal nghâl țhak zâwk ngei ang! An thil tawn leh an dinhmunin a zir loh avângamahni tûte ngei ngeiin, "Ka nu, ka pa," ti lo thei lo an awm țhîn mah hrehawm lo tihpui ve nâka laiin, nu lo tùr in nutîr emaw, pa lo tùr na nâ nâ inpatîr han tum tlat chu maw le! A thaibáwih zual mi malin mahni 'pizawn leh puzawn' chu an duh leh lo 'nu leh pa' duái duái tho mah se, Mizo culture leh tradition pal nêk zâwnga thu veivir erawh hi chu kei chuan chîn loh a țha ber ka ti thung.#Kan la tawn ngai loh leh kan la neih ngai loh thil thar țha ngaihtuah chhuak thiam si lo, kan Mizo culture leh tradition țhate vawng hima hmang țangkai tùr ni lo zâwngin, a suasam leh sawisa zâwng zêlin em ni kal kan tum țhin ang le...?

from #WhatsApp (a ziaktu hian a lo hmu a nih pawhin a haw lo turah ka'n ngai ngawt mai...)