ZOFATE ZINGA PALIAN BER LEH CHAK BER?

by Andy K Zarzoliana

Paihteliana Chanchin Kapkhawvunga chanchin hi hmanah FB group ah ka post tawh a, mahse a kimchang lo deuh a, ka post nawn leh a ni e.


Zofate khawvela mi chak leh palian ber, Mizo history-a hming dai tawh lo tur Paihteliana tia kan hriat thin hi a hming tak chu, ‘Kapkhawvunga samte’ (Vaiphei samte) a nia. Kum 1904-a piang ni-a hriat a ni. Kapkhawvunga pa chu Lamzathanga samte a ni a, a nu chu Khawlniangi Songput hnam a ni. Chin hills (Burma) a Lunglenpi bula Bualtal khuaah a piang a; pianpui unau hmeichhia pathum a nei a, amah hi a upa ber dawttu leh an unau zinga mipa awm chhun a ni.A pa Lamzathanga Samte hian kum 1910-ah vanduaithlak takin a boralsan hlauh mai a. A pa thih leh Mautam țampui chu a innang zui ta si a, an khawsak chu a harsa hle mai.
Kum 1911-ah ei leh bar a ziaawm deuh ringin Manipur ram, Lungthul khuaah an pem ta ngawt mai a. Lungthul khuaah chuan fahrah naupang rethei tak niin a nu chuan a hmeithai pui ta a. Amah hi naupang thang mawh tak, tuana-saruhkhel an tih ang chi hi a ni a; mahse, kum 15 atanga kum 17 bawr a lo nih chuan thawklehkhatah hmuh theih khawp leh mite mak tih khawpin a lo thanglian ta thut mai a. A hmaa a mutna thin khumah te chuan a mu leng ta hauh lo mai a ni. A han puitling phei chu a san lam ringawt pawh ft.7 a ni a. A tawng zawng phei chuan tawng ruk chuanga sang ni a. A dar pharh lam hi ft-3 a ni a. Sum kua laia lian a ni. A taksa a len em avang hian ft.7 zet nimahse a lang sang lutuk lo hial zawk a. A palenna hi mite hmuhnawm tih leh hrilhfak a tling a, an en huai huai mai thin. www.zolinks.com
Hetia a rawn țhan vakna chhan hi a mak ang reng hle a. An sawi danin, a hringtu-nu in sazu var ruh nei lo hi a man a, a hem hmin sak a, a eizo ta vek mai a, chu mi a ei atang chuan a rawn thanlen phah ni te’n an sawi thin a ni. Kapkhawvunga chuan nupui atan Theigotang khaw nula Nemkholuani a nei a, rei vak lo an inneih hnuah an ințhen leh ta mai a. A nupuiin a țhenna chhan nia an sawi chu amah Kapkhawvunga awm loh hlan hian mi tuten emaw,” I pasal hi dawl ang maiin a țhang uak uak mai a, nakinah i la hmeithai ngei dawn a ni,” tiin an lo hrilh a, chu vanga a nupui Nemkholuani chuan țhen ta niin an sawi a ni.
A nupuiin a then tak hnu chuan a nu nen khawhar takin an awm a, Lungthul khuaah kum 15 vel an awm hnuin a nu chuan a boralsan ve leh ta a. Tin, a hringtu-nu in a boralsan hnuah chuan Singhat khuaah a pem a, chutah chuan ‘Letngaii’ Nupui atan a nei leh a ni. Ani nen hian fanu pakhat an nei a; mahse, vanduai thlak takin an fa churei lo teah a boral ta a. Singat khuaah hian kum nga an awm hnuin, Lingsiphai (hlingsiphai) khuaah a insawn a. Heta an awm lai hian a unaunu (A farnu) Vaihentingi pawh a pasalin a thihsan avangin a u Kapkhawvunga hi a rawn fin ta a ni.
Tin, Lingsiphai khuaa an awm lai tho hian Kapkhawvunga hi a nupui pahnihna, Letngaii chuan a boral san ve leh ta hlauh mai a. A unau-nu in pasal dang a neihsan hnuah amahin a parawl a, nupui dang pawh nei tawh lo vin a ban tlang ta a ni. Kum 1944 Indopui II-na, Japan ral a lo len tak avangin Chongkhawzova (Tipaimukhroad) ah a raltlan ve ta a ni. Chongkhawzo a Kapkhawvunga a awm lai hian taksa lam bawrhsawmnain a tlakbuak a. Santen (Dysentry-Typhoid)natna veiin a lu hai chu khumbetin a chau der mai a ni. A unaunu leh a makpa ten an thiam ang tawkin an bawihsawm a, a thih mai an hlauh avangin an kaitho a, an tiharh hram hram a. Japan ral len lai ngang a nih avangin Doctor han koh ngaihna a awm si lo va. Tin, damdawi lam han ngaihtuah hleihtheih a ni bawk si lo, a natna chuan zual lam a pan zel a. A tawpah chuan mihring ve tho ta chuan han tlin reng ngaihna a awm si lo, a pa len vang leh a chak vang ringawtin a natna tawrh chu a nep phah chuang si lo va. Tichuan Zofate zinga mi chak leh lian hmingthang, Zofate zingah amah anga lian leh chak hi an piang leh thei a ngem tih pawh hriat loh chu Japan ral len lai tak kum 1944, August thla khan Chawngkhawzo khuaa Kaizagena inah chuan kum 40 mi chauh niin a boral ta a ni. www.zolinks.com
A thlan an laih hian patling pahnih in-hnungchhawn zawngin bawngtuthlawh a rualin an lek a, inbat buai miah lo vin an lai a ni. Kuang chhuat phah turin thingphel ft 2-a hlai pahnih an hmang bawk. Kapkhawvunga hi mi insum thei tak a ni a, a hunlai hian zu an leklam hle a, induhsakna takah an neih a. Ani pawh hian tlem te te-in a in ve thin a. A palen ang bawkin a rilrua zau a, pa damdup mai, mi zakzum leh mi inthlahrung thei tak a nih avangin a țawng zen zen lo va. Zu a in ve chang te hian,” Zu rui khawpa ka in chuan mi ka vel hlauh dah ang e,” a ti a, rui khawpin a in ve ngai meuh lo a ni. Mihring mihrinnaah chuan pa vanduai tak a nih vang nge, a lung a lengin a khua a har thei em em a; midangte hrilh lovin a lunglenna leh a khawharna chu amahin a sepui ruah tawrh tlawk tlawk mai thin a ni.
Imphal maharaja chuan a lenzia leh a chakzia a hriatin a ngaisang hle mai a,a hmel a hmuh phei chuan a body-guard atan a duh hle a; mahse, Kapkhawvunga chuan a duh tlat lo a ni. www.zolinks.com
Sechal, chhang panga nei tawh hi a ki-ah a kutin a chelh ding a, sechal chu chechang thei lovin a vuan bet tlat zo a ni.
Vaimim kawm sawm leh panga zela țawn khawm, bawrza leh sawmnga lai a phur zo a, chu chu, kawm 2250 a phur zo tihna a ni a, a namai lo hle a, han ngaihtuah vang vang pawhin a mak hial zawk a ni.
Sanghal sum ngaa lian hi ramhruiin a ak a, mel riat a hla an khua thleng awlsam takin a ak haw thei a ni.
Nghalchang sum 7 a lian thanga awk, thi lova tal buan buan chu feiin leiah a chhun bet zo.
Tuilang atanga hla tak, Parbung thleng chi mound 1 (kg40 vel)a kutin a khai thleng zak bawk.
Sechal, a ki tawng chena sei, a ke hnunglam hmawrah a chelh kawp a, a chawi kang zo.
A kut dinglamin sechal vek, a ki tawng chena sei, che thei lovin a chelhbet tlat thei.
Mau pum 100 țawn khawm a pu a, a rit bawk a ni ang, a hnuailam a koki dep chu a sawp vek a ni.
Belpui khap sawm tiat lung mum per deuh Lanva lui atangin Piarson khaw hmun, Kilometre chanve a hla thleng a kuta chawia zakkep chungin a dah zo. (he lung hi hmuh theihin a la awm nghe nghe. A rihlam hi quintal 3 chuang mah niin an sawi.)
Ba chhum hminsa leh Mai tai chhum kho khat a ei zo a, “Ka puar dan a tawk chauh e,” a ti nghe nghe.
Khap 4 bela lian khat in chaw, rum tha taka chhum, vawk sum li bawp pahnih nen a ei zo vek thei.
Manipur Reng-in a chak leh chak loh en nan leh sipai atana a that dawn leh dawn loh a en duh vangin chaw a ei theih zat hriat tumin chaw eitir a tum a; mahse, mi thenkhatin an thik a, a chaw ei turah chuan khawnvartui an lo telh ru a. Ani chuan a ei thei ta lo va, tam a ei theih tak loh avangin Manipur Reng chuan a chak tak tak turah a ngaih loh phah a, sipaiah pawh a la ta lo a ni.
Japan ral len lai a sipai ho in an sakawr chung chuanna tur thutphah an hrenbehna savun chu a kawnghren turin a tawk chiah a ni.
Indopui II-na Japan ral len laia sipai ten an han hmuh chuan an en duh in mak an ti hle mai a, an hual luih luih mai thin. Chutia an zim tak luai luaiah chuan nuam a ti lova, thingtum leh lungtum keng tein a’n um darh leh ang dawr dawr hlawm thin e, an ti. www.zolinks.com
Japan sipai ten Churachanpur an lak khan Kapkhawvunga an hmuh chuan mak an ti hle a, a chakzia hriat tumin an camp-ah an hruai a, chaw ei-ah an sawm ta a. Buhfai kg 3 an chhum sak a, Kapkhawvunga chuan, "min hre chiang duh nafam chu.” tiin, a eizo ta leng mai a, buhtleia chawmal kai chen chuan a zut fai pak mai a ni. Chaw a ei kham chuan motor hian petrol barrel 25 phur an lo kal tir a, an han hlan thlak tira, a zo ngang mai. A kut lehlamin barrel mawng chu a vuan a, lehlamin barrel chunglam a vuan a, a taksa pawh daitir lovin a ban thain rei lo teah a hlangthla fai ta hem mai a, Japan sipaiho chuan chak an ti kher mai. Doctor-in, ”A taksa pian a dik a, a ruh a len em avangin a taksa phu tawk aiin thahrui a ngah a, a chak a ni,” a ti.
Nikhat pawh an ramvahna-ah pa pakhat lo vat an hmu a. Phulraw hung a lo thiat a, hreipui hian a lo chek ngat ngat mai a. Kapkhawvunga chuan, “Keiman kan thiat ang e, lo chawl teh,” a ti a. A ramvahna chempui kg 5 laia rit hmang chuan a thiat ta hem hem mai a. An chheh vela midang awm ve te chu an rawn tlan khawm a, an thlir ta thup mai a ni. A han sat chhum hmawk hmawk a, hung sawm vel zeta sah chhum hnuah, a hung chu a rualin a namtlu ta duai duai mai a. A en tuten hmuhnawm an tihzia hahipin an sawi thin.
Lusei michak pakhatin a cho va, an inbuanna tur an thenfai lai chuan Kapkhawvunga chuan a kut khingkhatin mau bul pathum a chelhkhawm a, vawikhatah a pawt phawng hlawk hlawk mai a. Chutianga a che lai a chotupain a’n hmuh meuh chuan a cho zui ngam ta lo a, thupha a chawi hial a ni.
Sawleng khaw pa Pu Hrangkai’n a damlaiin Kapkhawvunga malpui chu a sum ve tawh a,” Ka sûm ruk a tling,” a ti. A hnarkuaah te hian Patling kutzungpui a leng zan e an ti bawk. Mi ina a lente hian tapchhaka a thu ve te hi rapchungah a dak du mai thin. www.zolinks.com
Vawk sum nga hi tûlah thil in a kut veilam in a kengkawh a, dinglamin chemkawmin a ziat thin.
Se patuai a ki leh a beng inchen an talh a. Sial leia mu chu a ke khing lehlam in a sep kang lauh lauh thei a ni. “Tuallaia sa chan zawng vaivut te a kai ang, a bawlhhlawh ang e” a ti a, lei atang chuan leikaah amahin a hlang a ni. A thenawmpa in sa turin ban tur thing a kit a, Kapkhawvunga ramvak chuan a hmu a, “A tân a harsa ang, kan put hawnsak ang e” a ti a, a putsak ta a. An han pheldarh nak chuan patling put zawhtawk ban sawm a chhuak; a thenawmpa a lawm ngei mai.
Khawnvartui a zuar a, vawikhatah tin 10 zel a phur thin. (tin 1 ah Lt. 18) www.zolinks.com
Nghalchang sûm ruk lai mai thangah a lo awk a, a tal chhuak leh si a. A kawlh hle mai a. Kapkhawvunga chuan thingtuai ban tiat, a hmawr kak a keng a, sanghal chuan a rawn phin ta thut mai a, a tiang ken chuan a lo hawlh vak mai a. Sanghal chu leiah bawkkhup zawngin a bet thlawp mai a, a kut khingkhata hawlh betin a kut lehlamin a sathlum ta a, sanghal chu a che lo kher mai.
A chempui kg.5-a rit a ak tawh hi chuan a thla a muang tawk hle a, “Pa tê deuh silai keng ai chuan min ring zawk ta che u,” a ti fiamthu thin a ni.
Țum khat pawh, a thiante nen savawm an tawk a, savawm chu a kawlh viau mai a. A thiante hnenah chuan ‘lo insaseng deuh rawh u’ a ti a. Savawm nen chuan an inpan ta cheu cheu mai a, savawm chuan a rawn zuan thut a. Chutia savawnin a rawn zuan chu Kapkhawvunga chuan a awmah a lo pet leng lawp mai a, inchhung dung chen zet a pet leng a. Savawm chu a lo tho leh a, inhrosa chungin a huk dum dum mai a, lei hai pahin a han ing-euh kual vel a. Chutah a rawn zuan leh a, Paihteliana chuan a lo pet leng leh ta dawrh mai a, inchhung dung chen zetah chuan a tla thum leh dum mai a. Savawm chu a beidawng ta a ni teh chek ang chu, a tlanbo ta a ni. A thiante chuan,”insual pawh in ang lo e, football pet i ang ber e,” an ti a ni.
Mizorama zin hi a chak thei hle a, ”min sawmtu leh zo taka min thleng theitu chu awm se, Zoram han fan hi ka va chak tak em. Keima thu chuan han zin ngawt chi a ni si lo. Hmelhriat loh Ina han thleng tur chuan, ka nikhat ei pawh buhfai kg. 3 lai a ni si a, ka tan a zahthlak deuh a ni,” a ti thin an ti.
Kapkhawvunga chanchin hi a thianpa, Mizo pachak dang Thuamchaka khan a hre tam hle a, a mizia ti hian a sawi thin, “Mi zaidam, inngaitlawm, mi tawngtlem, tlawmngaihna ngah, a ngaihdan a pelh tawh erawh chuan luhlul deuh mai leh ngeng ngulh mai a ni. Mi tumah a pawisa ve lo va, keipawh hi a țhian bul ve tak chu ni mah ila, a rilru chhungril takah chuan mihringah pawh min chhiar bar lo,” tiin a sawi a ni. Nikhat chu tuilehluangah phulrua an pu a. Thuamchaka chuan hlam thum, pum riat a pu a; Kapkhawvunga chuan a bulchhah atanga a ler thlengin a hlawi a, pum sawm leh pakhat a pu a ni. Thuamchaka chuan, “Eng atan nge i tih a?” a ti a. Paihteliana chuan,”Thlipui tleh huna inchung kaih ngheh nan.” tiin a chhang. www.zolinks.com
Kum 1940 vel khan Imphal Reng, Churachand singh-a khan a ram chhunga tlangval chakte inchai zir turin a ko khawm a, a țhianpa Thuamchaka nen chuan an kal ve a, miten an lo lawm khawp mai a, Reng lal pawh a hlim hle. Amah a palianin a pian a nalh a, a inthazo bawk si a; inchai an han zir chu a zei-zat mai a. A chaw eitur chu a hrangin buhfai kg. 3 an chhum sak a, a ei zo vek zel a ni. Zingah bawmrangin khawnvartui tin 10 a ak a, khawlai an fantir thin a, a rual hian Rengin a chhawm patling fel tak, ft.3 leka sang kanhai singh-a a kal ve tarh tarh bawk a. Imphal khawlaia an lenkual dawn țum chuan tlangau an autir phawt a, mipui a mak a makin an pung khawm a, kawng kamah chuan an intlar zui mai a, hmunawm titakin an thlir țhup a, miten an lawm hle thin a ni. www.zolinks.com
Kapkhawvunga chu muangchanga pen khat a pen chhungin patêreuhte (kanhai singh-a) chu vawi tam a pen tan tan mai thin a ni.Inchai an zirlaia a harsatna tawh tam ber chu a zirpuiten an chai ngam tlat lo mai chu a ni. Imphal Reng chuan Thuamchaka hnenah,”I Lusei-pui a ni a, nangma’n chai mai rawh.” a ti a. Thuamchaka chuan,”A malpui pawh ka tiat si lo va, engtin nge ka chai theih bik ang?” tiin a chai duh bik si lo. Hun engemaw ti chen Imphala a awm hnu chuan Kapkhawvunga(paihteliana) chu inchaipui tur pawh nei lovin a haw leh ta a ni . www.zolinks.com
In a thlen hnu chuan kal leh a tum a, mi-in,”Rengin i fapa a chhuhsak dawn che,” tiin a nu an lo sawi țhaih avangin a nu chuan kal a phal tahauh lo mai a. Imphal Reng chuan pawi a ti em em mai a, “I fapa hi ka chhuhsak dawn reng reng lo che, khawvela mi hmingthang berah siam ka tum a ni,” a tih pawhin a nu chuan kal a phal si lo va, Imphal Reng chuan pawi a ti em em mai a. “Tu tehlul in nge maw lo sawițhaih che le, a pawi ka va han ti tak em!,” a ti a, beidawng takin an ințhațhen ta a ni. Kapkawvunga hian nakina thangtharten a chakzia kan la hriat theihnan thil min hnutchhiah a.
(1) Lanva lui atangin Lung Quintal 3 chuang zet zakzehin Piarson khawlaiah a dah a, tun thlengin mi’n an la tlawh reng a ni.
(2) Hlingsiphai chhak, Bisan mualah a lung put a dah bawk a, he a lung put hi Quintal 8 vel laia rit a ni. Nimahsela, Khugadam Hydel Project an khuah dawn a tui kawng siamna lung laten an Bomb darh tawh niin an sawi. (a uiawm in,a pawi hle mai). Kum 1940 khan Kristian a la nih ve loh avangin a chipui Vaiphei ho chuan an vei deuh a, hetih lai hian Pu Lalkheraha leh Pu K.Chaldailova te țhian dun chu Churachanpur phairuam a chanchin tha an hril lai a ni a. Pu Lalkheraha hnenah kristiana sawm ve turin an ngen a, Pu Lalkheraha chuan,”A lian in a chak ropui si a, keini ang thusawi te chu a awih dawn em ni chu aw,” a ti a. A han sawm ta ngei a, Kapkhawvunga chuan,”Nangni meuhin min sawm te chuan duh tehlul e a,”a lo ti sam then mai a. A sawmtute chu an lawm hle a,”Vawiin hian kan hlawhtling takzet a ni, mi pahnih la lut tluk kan ni,” an ti hial a ni. Zofate zinga hetiang taka palian leh chak, Mizo hnam awmchhunga a hming dai tawh lo tur ni bawk si hi, a lu phumna hmun ngeia a thlanlung chhinchhiahna leh chawimawina chhete tal pawh a awm mumal lo tlat lo mai hi, a fel tawk lo hle a. Hetia ram palailenga riangvai leh khawhar taka a awm tlat mai hi Zofate hian eng emaw chu tihtur kan nei niin a lang a ni.
‘KAPKHAWVUNGA (PAIHTELIANA) THLAN HI CHAWNGKHAWZO KHUA, MANIPUR AH A AWM.
Kapkhawvunga chanchin kimchang i chhiar duh a nih chuan K. C. Vanlalruata ziak ‘MIZO MI CHAKTE’ tih Lehkhabuah khan a awm e.

Comments

Popular Posts