ZIRSANGZELA HNAMTE CHANCHIN

Lalnunchanga Taitea

ZIRSANGZELA HNAMTE CHANCHIN
( A thih champhaphak vawi 15-na pualin)

Rei tak a ni ta; naupang, primary sikul kal lai kan nih khan radio-te kan ngaithla ve thin a. Ka lei hmawrin a la hre viai viai tih ang mai chiang lovin he hla, ‘Luah Loh Run’ tih hi a phuahtu Zirsangzela’n radio-a a sak ka ngaithla a, vawiin thlengin ka theihnghilh leh tawh lo.

‘A khi chhak zo bâwm romei zing riai,
Zo khaw sâng lêntu chawi vêlah khian;
Thiah loh bûk thlam iang a ding liai e,
Chhawl thing hnan nêmte bawm chi chiaiin.’

Pu Vanneihtluanga, Lengzem editor chuan heti hian a sawi a:
‘Arsi rau rauvah arsi êng bik an awm thin. Hêng arsite hian lei hi an tlawh zen lo. Min tlawh châng pawhin, a hmutu mitin a zir loh chuan hmuh hmaih a ni thei bawk. Mizo thangtharte tlawhtu arsi danglam tak chu Zirsangzela Hnamte hi a ni,’ a ti a.

Mizote hnam anga kan din ve lek lek chhûnga hming dai tawh ngai lo tur mi tlem te zinga pakhat chu Zirsangzela Hnamte hi a ni a. Kawlkhuma leh Tlangrualite fa hrin pariat zinga a upa ber niin, kum 1952 December ni 1-ah Sialsuk khuaah a piang a. A unaute chu hmeichhia pathum leh mipa pali an ni. A naupan lai atang rêngin a thiante aiin a mizia a danglam a. Mi ngawichawi leh zakzum, mi dangte tân hnawksaka awm hlau em em a ni a, chutih rualin a thil tih rêng rêng chu a duhtui em em thung a. A nu leh pate chuan, “A mizia hi sawi thiam a harsa a, mize danglam tak a ni tih hi kan sawina a ni fo,” an ti a. A nupui, Lalhungchhungi Pachuau pawhin, “Ka pasal kha mize danglam, mi introvert tak an tih ang mi kha a ni a. A miziaa tha ka tih em em chu mahni intihlârna ang chi a khêl ngai lo kha a ni,” tiin a sawi.

Zirna lamah chuan Sialsuk Primary Sikul atangin pawl thum a pass a. A pa chu Middle Sikul zirtirtu a ni a; chuvângin, Middle Sikul chu a pa thawhna Bualpui (ng) leh Thiltlangah a kal a. High School chu Delhi-a Rabindranath Tagore International High School-ah a zuk zawm ve a; nimahsela, mi nun khawhar a nih avângin hmun hla taka lehkha zir chu harsa a ti a, Mizoramah lo kir lehin Durtlang High School atangin pâwl sâwm a pass a. College zawm turin Shillong-ah a chhuk leh a, Shankardev College-ah a lût a. A tumruhna chuan a hneh a, heta tang hian B.A. a pass a. Mahse, hei pawh hi tawrh harsa a ti ngang a ni ang, “Eng tin lo ngai ve maw ka chun leh zuate khân? Lunglên tuar zir maia hei chen min tirh hi!” a ti thlâwt mai.

Shillong-a a awm lai hi Mizote’n lehkha zir tura Shillong an bawh runpui hun lai a ni a. Mizoramah pawh a neinung deuh fa leh vengva deuhte an ni a, nula lakah pawh an to hle a. Shillong-ah chuan thenrual tha — Zira Hnamte, Ramhluna Hnamte, Lalnunmawia, Laltlanthangi Pachuau leh mi dangte nên an zuk inchhar a. Mi ram, hnam dang kara khawsa, mahni khaw lama ngaih tur nei theuh an ni a, an lunglente an inhnêm tawn a. Anni thian zaho leh Shillong atang hian Mizo lengzem hla lungkuai tak tak, tun thleng pawha chuai thei lo hla tam tak a lo chhuak a. Zirsangzela Hnamte ringawt pawh hian Shillong-a a awm laiin hla 28 a phuah a ni.

A hlate hian Zoram dung leh vâng chauh ni lovin, khawvel khawii hmunah pawh, Mizo awm tawhna phawt chu a thleng a; hla a phuah mai bâkah zai a thiam tel bawk a. A aw tha vak lo mah se, a zai lunglenthlâkna leh thinlung taka hla sa thin a nih avângin a zai chuan mi ngainat a hlawh hle a. All India Radio-ah hla 40 a khung a, ‘B’ High Grade Music Artist a ni a. Doordarshan Kendra Aizawlah hla pali a khung bawk. Tin, cassette pakhat, ‘Zoremsiami’ tih a siam a, Mizo cassette hralh tla ber pâwl a ni. A hla phuahte hi amah mai bâkah zai thiam mi hrang hrangin tûn thlengin an la sa nasa hle a, an lârpui deuh zêl bawk. Zaithiamho mai bâkah, zân thla ênga tlangval lunglêngin an hla sak tam ber pâwl chu Zirsangzela hlate hi a ni a. Tin, hla phuah thiam chawimawina vawi 11 leh zai thiam lawmman vawi 3 a dawng a, a hlaphuahte chu zirlai bua seng luh a ni hlawm bawk.

Kum 1978 khân Mizoram sawrkar hnuaia Economics & Statistics Dept-ah Primary Investigator hna a thawk a. He hna hi kum thum a thawh hnuin kum 1981 khân All India Radio-ah Production Assistant hna a hmu a, chutah chuan a insawn a. Kum 1984-ah UPSC exam kal tlangin All India Radio Programme Executive-ah a kai sâng a. Kum 1999-ah Assistant Station Director-ah a kai sâng leh a, a thih thlengin he hna hi a thawk.

Shillong-a a awm lai khân Zirsangzela Hnamte hian nupui a nei a, chu nên chuan fanu Catherine Zoremsiami an hring a; amaherawhchu, ‘khua tuah’ loh na na na chu an inthen leh a. Chumi hnu chuan a thih thlenga a nupui Lalhungchhungi Pachuau, radio artist ve bawk nên kum 1988-ah inneiin fapa pakhat, Stephen Rualzakhuma Hnamte an hring a.

Zirsangzela Hnamte miziaa thil duhawm leh mawi tak chu mi nun tlâwm a nihna kha a ni. Thiante zingah a chapo ngai lo va, puipunna rêng rêngah tlar hmasa lama thut a hreh em em thin a. A hla thenkhat phei chu a hnua a han chhiar lehin belhchian dawl lo, tim uai uaina khawp niin a hria a. Mahse, a nuai reh leh dawn chuan miin radio-ahte an lo sa hmanin, hla bu-ahte an lo telh hman tawh si a. Radio-a an la thun loh hla thenkhat belhchian dawl lo deuh nia a hriatte phei chu a tlangzarh duh lo va. Chuvângin, a hla phuah eng emaw zât chu hai chhuah lohvin a awm ang tih a rinawm.

Zirsangzela hi mi themthiam tak a ni a. Shillong-a a awm laiin tingtang hrui sawm nei a tuk a, an thianhovin hla rem nân ber an hmang a. Kha tih lai khan AIR, Shillong-ah Mizoten darkar khat awh programme an nei ve a. An thian zahovin Shillong station-a hla an thun châng pawhin Zirsangzela tingtang tuk chu an thawhchhuahpui ber thin a ni.  ‘Luah Loh Run’ tih hla hi kum 1980 bâwr vel khân AIR, Aizawlah a sa (thun) a. A nupui Lalhungchhungi Pachuau nen an inneih hma a la ni a. Tin, Lalhungchhungi chu radio-a hna lo thawk tawh sa a ni a, Zirsangzela chu a lo buaipui a. Zirsangzela chuan a hla rempuitu, rimawi tumsaktu a nei lo va, amahin hollow guitar a inperh chawp a; radio-a hnathawktute lam pawh hawi ngam lovin, bang lam hawiin an hla record chhung zawng a thu tluan zak a ni. Tin, Zirsangzela hi mi inthukru mi a ni tih a lanna pakhat chu: television-a khawhar chhûngte pual programme hman hi tul a ti ve lem lo va, en pawh a en ngai lo. An zinna leh an ram fan tawh te, an damlohva phaia an inenkawl dân vêl tihlan vak vakte chu ani ngaihah chuan thil tul lêm lo a ni.

Khawvel bik a nei a, ngawi renga inngaihtuah a ching a, chutah chuan a inhrai tlai a. Pindan chhûngrilah a inkhung cheuh cheuh va, a nupui chokaah a vei a vei a; a nupuiin a nin châng chuan, “Aw! Mahni chauhva awm i va han peih tak em!” a ti a. Ani chuan, “Ka rilru ka kawm alâwm,” a ti mai thin. Tin, mi khawhar, hla lunglenthlak tak tak phuahtu a ni tih kan hre theuh va; mahse hla 69 a phuah zingah, kum 1973-a Shillong-a a phuah, ‘Run Zau’ tih hlaah lo hi chuan thla (moon) a sawi lo! (Hre sual lo turah ka inngai.)

Mi dang tâna hla phuah leh mi dang hla phuahsak pawh a nei nual a. A nupui Lalhungchhungi Pachuau nên an inngaihzawn laiin vawi khat chu: kum 1987 khân Lalhungchhungi chu Delhi-ah a zin a. Lalhungchhungi zin hlan chuan Zirsangzela chu a lo lunglêng hman hle tawh a. A zin a haw chuan an inah a lêng nghâl a, “I tân hla ka phuah asin,” a ti a. Khâwla chhut pawh ni lo, lehkhapuana ziah chu a pe a.

Lalhungchhungi chuan, “E,” a ti a, a la mâwl tawp ringawt a, chhungrilah lâwm deuh siin lâwm angin a lang duh miah lo va. Zirsangzela chuan, “I chhiar dawn na nge?” a ti a. Lalhungchhungi chuan zak deuh chungin ngawi rengin a chhiar a, a lái em em mai a. Eng tin vak maha a chhânna a dawn loh avângin Zirsangzela chuan, “I lâwm lo tawp a nih kha! Khawi, ka pawt thlêr leh vek dawn,” a ti a. Ani chuan, “Ka lâwm alâwm,” a ti a, a pe lêt phal lo va. Chu hla chu ‘Kumtluang Pâr’ tih, Lalhungchhungi Pachuau ngeiin thiam taka a sak:

‘Chhaktiang kâwl êngin zing daifim,
Par tin tân malsawmna a chantir a;
Hmangaih di tawna ka lunglen hi,
Malsawm siktui thiang chang ve se,’ tih hi a ni a, Zirsangzela khân a pawt thlêr hman ang tih a hlauhawm hle. A tlar tin hawrawp bulah, a chhuk thla indawtin, “Ka hmangaih che,” tih a bilh ru tel a. He hla hi Zirsangzela’n lengzem hla a phuah hnuhnûn ber a ni ta a ni.

Lalhungchhungi nên an inneih hnu chuan hla a phuah ngai ta lo va. Kum 1995-ah hla sak chi, ‘Pathian I Ni Si,’ tih leh, kum 1999-ah chham chi, ‘I Harh Ang U,’ tih a phuah leh a. Hêng hla pahnihte hi hmana Zirsangzela’n a phuah thin hla ang kha chu a ni tawh lo. P.B. Shelley-a chuan, “A phuahtirtu thlarau awm lovin miin ama thuin hla a phuah thei lo,” a ti a. Lalhungchhungi nên an inneih hnu hian Zirsangzela Hnamte, amaha hla phuahtirtu eng emaw ‘rau’ awm thin kha a kal bo ta em ni ang le?

Tichuan, Zirsangzela chu kum 2001 October thlaah khawsik leh chaw helh neiin a insawisel tan a. CMC, Vellore an panpui nghâl a. Chutah chuan a natna chu cancer a ni tih an lo hmuchhuak a. A natna chu phunnawi lo leh chhel takin a tuar a. Kum 2002 October ni 15-ah Mizote zinga arsi lian lo lang chu a her liam leh ta a ni.