ENGTIANG TAKA ROPUI NGE I NIH, AW PATHIAN

Ventea Hlawnchhing
(Sunday pualin)
.
Nunna hi he kan awmna solar system planet Pakhat Lei(earth) ah chauh hian a awm chiah em? Tih hi hmanlai hun atang a tun thleng a scientists te ngaihdan luahkhattu ala ni reng a, inhnialna pawh a siam hnem thin khawp mai, mahse kan awmna leilung hi nunna awm theih nan engtiang chiah a inremfel thlap nge ngai tih hi a pawimawh khawp mai.
.
Kan awmna Solar system hi Arsi pakhat Ni(sun) leh Ni heltu Planets te leh planets te heltu Thla(moon) mai bakah Asteroids tam tak leh comets chhiarsenloh.etc. ten an siam a nia, kan hmuh thin Ni khi Milky way galaxy a Arsi 100,000,000,000(100billion) zinga pakhat ve mai chauh ani leh a, Ni khi ngaihruatna-in vaivut sin tawk mai pakhat ang tiat vel ni tase kan solar system chu I kutphah ang tiat vel ani dawn tihna ani, Ni atang Planet hla ber a sawi thin leh ahnu a NASA ten an hnawl leh tak Pluto pawhin I kut lai atang a inch khat velah a orbit a awm ve dawn tihna ani.
.
Kutphah tiat ang vel leka solar system I ziahlan theih chuan kan awmna Galaxy a arsi 200-400 billions ho ziahlan leh tur chuan Mizoram atang North America vel thleng a zau lehkhaphek I mamawh hial ang, chutiang khawpa zau leh lian chu kan awmna galaxy, milky way hi ani. Eng(light) tluk a chakin zin dawn ta la, ngil takin a leh lam leh lam kal nan ringawt kum 125,000 ai atam I mamawh hial ang (speed of light =299 792 458 m / s), darkar khatah 1,079,252,848.800km a chakin tihna a nia, nikhatah 25,902,068,371.200km athui i kal hman dawn tihna ani, lei len zawng hi alai hawlhtlangin 12,714km vel a nia, eng tluk a chak a kan thlawh chuan second khatah kan fangchhuak hman vek ang, vawi tam kal kalin kan lehkhirh hman hial dawn tihna ani, kum khatah ni 365 a awm leh a, chutiang speed sangin leh chak pawhin zin dawn ila kum 125,000 chhung kal galaxy pakhat zauzawng ringawt anih chuan billion chuang galaxy phei chu mihring tawngin alen dan tur asawi theih tawh lo hial khawp a ropui turu ani tihna ani ber. kan awmna galaxy ringawt a arsi 200-400 billions chuan heltu planets leh solar system an nei ve leh theuh a, chung ho planets zingah chuan nunna awm theihna leh awmna khawilaiah emaw chuan a awm lo ang tih sawihar tak ani.
.
Kan awmna galaxy a arsi 100billions chuang ten heltu solar system an neih theuh ang bawkin chung arsi leh an mahni heltute nen chuan milky way galactic centre chu kan hel ve leh a, chutiang zelin kan galaxy pumpui pawh galaxy dang milin second khat ah 552-630km a chakin a kalkual ve mup mup reng bawk ani, motor chak tak a tlan hian darkar khatah 60km vel chauh a tlan tlangpui a, mahse kan galaxy pumpui kal chak zawng a darkar a kan chhut chuan darkar khatah 239000km vel a chakin boruakah a thlawk tihna ani, vansang lam thilte khian awm hle hle hun neiloin an mahni kalkawng theuhah an che ve reng thin. Ni 365.6 chhungin leiin Ni vawikhat a helchhuah lain kan solar system chuanin milky way galactic centre vawikhat helchhuah nan kum 250million chuang a mamawh a, milky way galaxy ringawt pawh a len tawh tehreng nen kan universe a galaxy tam zawkte chu milky way aiin an lian zawk leh a, kan galaxy thenawm Andromeda galaxy pawh khi alian zawk ani. chumai anilo kan universe hi tawp chin neiloin a thanglian zel zui tih a nia, chuti anih chuan zau lamah chuan ngaihtuahphak bak chu sawiloh tawp chin neilo khawp a zau leh lian tihna ani(inflation theory).
.
Universe-ah chuan Galaxy ringawt pawh billion chuang a awm a, kan awmna piahlam galaxy hmuhchhuah leh zirchian tumin NASA’s telescope hmangin thlithlai reng an ni. The Hubble Space Telescope chuanin a hmuh theih hla ber ber ‘Hubble Extreme Deep Field’ an tih thlengin a hmuchhuak zel a, tunah hian universe insiam tirh hunlai ami galaxy upa pui pui chu James Webble Space Telescope hmangin zawnchhuah tum mek ani.
.
Chutiang khawp a lian universe, chu universe galaxy billion chuang zing a pakhat milky way galaxy, chu milky way galaxy a arsi 100billion chuang zinga arsi pakhat Ni heltu solar system, chu solar system a Ni heltu planet pakhat Lei(earth), chu planet earth a mihring ringawt pawh billion chuang awmin chung zing ah mi pakhat I ni ve leh a, chuvangin he universe zaupuiah hian mibik(unique) liau liau I ni.
.
Mahse kan awmna Lei hi abik liau liau a Pathian thlithlawnpek, mihringte awmna tan liau liau a siam ani hial ang tih ngaihdan mi tam tak ten an neia, achhan hrang hrang en thuak thuak tum ila.
Kan awmna Solar system a planets hrang hrangte hel Ni(sun) leh Lei mihringte chenna inkar hi 5% in lo inhnaih/hlat deuh emaw chu nise kan khawvel hi nunna awm theihlohna hmun Planet khawharah a chang hial ang. Planet Venus khianin keini aiin 25 million miles in Ni ahnaih zawk a(25million miles hi space a arsite inhlat dan enin a tam vak lem lo), Lei nen alen lam leh an thilpai inang viau mahse Ni kan helna kalkawng inhlat dan a inan loh avangin chen theihlohna planet anih phah ani. Nunna nei khawvelin a hmelhriat ho nun theihna piahlam leh Lead hial titui thei khawp a sa 470degree Celsius velin a tuamlum a, a leilungah Tui awm thei loin tui siamtu hydrogen atom te chu boruakah putral zelin leh oxygen atom te pawh carbon nen infinin carbon dioxide an siam a, chu chuanin planet tuamtu boruak rit zet mai siamin lei tuamtu boruak aiin alet 9 in a rih phah a, mihring taksa 75% vel lai hi tui ani tih a nia, tui chu nemmuk theihloh(incompressible fluid) ni mahse kan nunna atan kan thawkluh thin kan chuapa boruak in pump reng chu nemmuk theih boruak(compressible air) anih avangin planet venus tuamtu boruak rit zet mai chu mihringte tan dawlzawh chi rual anilo.
.
Planet Earth erawh Ni atang a 150million km vel a hla atangin darkar khatah 96000km a chakin boruakah kan thlawk mup mup reng a, Ni atangin thlawh bo Leiin a tum a, mahse Ni hipnain a chelhbet ve bawk nen, chumi tha(force) pahnih hmang chuan kalkawng felfai tak neiin Ni kan hel phah ani, darkar 24 chhungin vawikhar a vir chhuak bawk a, chu chuan lei chu sawhmukin a timum leh a, mahse north leh south pole aiin equatorial diameter hi 42km velin asei zawk, achhan chu chhunglam insawhmuk turin gravity awm mahse thil vir chuan centrifugal force(chhuak zawngin) a lo siam tel ve zel a, chu chuan equator-ah pawng(bulge) asiam phah ta ani, mum pul mai niloin asawl deuh pawh atih theih ang. Lei vir mup mup reng in kan chenna hmun atang kan thlawhbo mai lohnan gravity a siam hmang chuan lei chu timuk chhoin pressure nasa tak asiam a, kan awmna leihnuai chu athuk tial tial a, a sa chho ve tial tial bawk a, lei chhungril tak takah phei chuan liquid hlang ti tihin aso bawrh bawrh mai ani, volcano(tlangkang) hian leichhungril satdan tur chu a sawifiah mai awm e, lei chhungril sa em em rawn intheh chhuak(erupt) chu tlangkang kan tih thin hi a nia, ahlauhawm tehreng nen nunna atan pawimawh namen loin alo pawimawh leh hi a nia, chung lei chhungril sa em em mai te chuan lei pawnlamah gas rawn tichhuakin magnetic field min pe mai niloin lei tuamtu boruak(atmosphere) insiamna atan thil pawimawh em em ani.
.
Lei tuamtu boruak (atmosphere) hi lei atang vansang lam 500km vel thleng khi ahan luahkhat vek a, chutiang boruak chuanin lei hi tuamin thil thalo lak ata min veng ani. chu chu lei tuamtu boruak chu science thiamna hmangin hmun liah an then leh a, lei atang a an awmna indawtin chungte chu: Troposphere, Stratosphere, Mesosphere, leh Ionosphere(or Thermosphere) te an ni. Kan lei tuamtu boruak hnai ber Troposphere hi mihringte kan dam khawchhuah nan a Leiah lum nuam tawk chauh vin leh kan thawk luh thin Oxygen chelh khawmtu leh kan mamawh tui insiamna(hydrological cycle) hmun ani a, he Troposphere kal tlangin thlawk chho ta la, kilometer khat zelah 5celsius degree in a vawt chho tial tial ang a, mahse 15km hnuah leituamtu thuahhnihna stratosphere kan thlen chhoh erawh chuan alum leh tial tial ang a, chuta tang I thlawhchhoh zel erawh chuan reiloteah nunna nen inmil lohna hmun space I han thleng thuai mai dawn ani. UV Radiation , Ni atang a rawnkal Lei a nunna neite tan hlauhawm lo tur a lo dangtu ber chu OZONE layer tih niin, Oxygen atoms pathum (O3) siam niin kan lei tuamtu boruak thuahhnihna Stratospher-ah hian a insiam thin ani.
.
Atmosphere pawimawhna leh that em em na chhan leh chu, hmun lum lutuk loah min awm tirin a tello chuan, kan chenna khawvel hi minus 50 degrees celcius velah awmin nunna awm theih lohna hmun vur tlang ang mai ani ang. Atmosphere chuan Ni atang a rawnkal Cosmic rays, charged particles, ultraviolet rays-te chu lo chelhin emaw alo dang then thin a, tiang a lodang tu Atmosphere hi 4.5 metres vel a chhah concrete bang tluk ang vel ani. Atmosphere awmlo sela chuan tiang mit lawng a hmuh theih loh space atanga min tlawhtute hian thilte reuh te te, hriam zum zet ang maiin thilnungteah leh kan chenna khawvelah hian pawi an khawih thei hial ang.
.
Niin energy a rawn pekchhuah Wavelengths, atmosphere kal tlang a kan chenna khawvelin a lo dawnte hi 290 to 400nm (Nanometers, billionths of a meter) te chauh an ni a, chu chu thilnungte mamawh tawk vel chiah ani, mihring, ramsa, leh thlaihnah ten UV radiation kan hmuhte chu kan environment-ah leh inthlahchhawnna thil ah pawimawhna thuk tak neiin hemi UV tanpuina hmangin thil tam tak an rawn insiam thei ta ani. Atmosphere awm lo selang chuan Ni atangin direct-in energy kan hmu ang a, chenna tlak loh khawvel ani mai dawn ani, mahse vanneihthlak takin Ni atang UV rawnkal tam zawk chu Atmosphere ten lo hipral thenin nunna neite hman tawk tur min rawn pechhuak leh hlauh thung thin.
.
Chu mai anilo darkar 24 chhunga vawikhat kan chenna planet lei(earth) a virchhuah hi afuh leh em em a, achhan chu mihringte dam khawchhuah nan lei tuamtu boruakin atawk chiahin lum a awm tirin asem rual theih phah leh a, kan thenawm planet Venus khi leia ni chhiardanin ni 88x24 chhungin vawikhat a virchhuak a chu chuanin temperature uchuak takin a leilung awmtirin lei a kan hmuh tui a awm theihloh phah, Thla pawh khi leia ni chhiardanin ni 14x24 chhungin vawikhat chauh a vir chhuah hman avangin temperature 100 Celsius chuangin asat phah leh bawk(100d.celsius ah tui aso thin). Lei hi hei aiin vir muang/chak tase kan duh ai atam lumna(heat) a chhek khawl hnem emaw tlem phah ang a, temperature mumal loin lei hi atuam phah ang.
.
Lei chhungril sa em em mai chuan lei tuamtu boruak siam nan mai nilo thildangah tangkaina anei leh a, lei chhungril so bawrh bawrh chungah chuan plate ang ti tihin layer dang ‘the crust’ kan tih chu a awm leh a(tectonic plate kan tih thin hi ani), the crust layer hi khawmualah chhah deuhin tuifinriat hnuaiah chuan a pan deuh va, tectonic plate chu he kan chenna leiah hian tam takin a in thendarh leh a, chu chu lei chhungril sa tak mantle chungah chuan a tleng(float) mup mup reng a, chuvang chuan Indian plate pawh Eurasian plate zulzulin khawchhak lamah kumtin 5cm velin kan tawlh chho ve reng bawk thin ani. Chung tectonic plates te chuan ramri(boundary) an nei leh theuh a, athen chu inpawt thenin(opposite direction) an hmun ruak luahkhat turin leichhungril sa em em mai ‘magma’ chu rawn chho ve lehin the crust lamah lei thar a rawn siam ve reng bawk a, athen plate te lah an in sulpel(slide) ve leh thung a, plate thenkhat erawh a suk in an in su(collide) ve leh bawk thin ani. African leh Australian plates te pawh an lo che ve reng bawk a, chung plate inthendarh leh che mek chungah chuanin kan cheng ve mek tihna ani. Leilung che reng(moving tectonic plate/continental drift) chuanin mihring chen theihna leh kan awm mekna pawh hi kum tak tak liam tawh hnu khan tuifinriat hnuai a awm thin kha arawn nawr chhuak tihna ani, kum tam aliam hnuah tectonic plate movement a zirzelin tuifinriat hnuaiah a then a tawlh lut ve leh bawk ang a, chuvang nia Mizoram leilung chu geologist thiam ten a leilung anaupang an tih thin ni, a chhan chu hmundang aiin tuifinriat hnuai atangin kan tawlhchhohna a reilo zawk tihna ni, hemi tichiangtu chu hlimen quarry ah em ni kha tui a chengchi fossil lungkarah an hmuh tawh kha.
.
Tectonic plates ho inthendarhna(boundary) chu fault tih ani leh a, chumi fault(plate boundary) ho awmdan a zirzelin earthquake na leh nalo leh an awm tam dan pawh a innghet leh ta ani, tectonic plates boundary te chu chithumah thendarh an ni leh a, divergent fault boundary(inthendarh zawng a kal), transform fault boundary(insulpel zawng a che thin), leh convergent fault boundary(insu chawrh zawnga awm) te an nia, India ram leilung awmna tectonic plate chuanin boundary pali neiin north lamah Eurasian plate a awm a, south-east lamah australian plate, south-west lamah African plate, chuanin west lamah Arabian plate a awm ve leh ani. Kum millions 50 vel liam tawh atang khan india plate leh Eurasian plate chu insuin Himalaya tlangdung khi a din chho rup ang a ngaih a nia, hemi te pahnih plate boundary hi convergent fault line anih avangin lirnghing pawh na tak a thleng thei reng tur a ngaihna hmun ‘ring of fire’ ah an awm phah ta ani. Sikkim state a hman deuh a lirnghing pawh kha he Indian plate leh Eurasian plate insu in asiam niin mithiam ten an sawi nghe nghe a nih kha.
.
Northeast India awmna(region) pawh hi India plate leh Eurasian tectonic plate or india leh china tectonic plate intawhna hmunah a awm ve leh a, North-east india plate boundary awmdan chu northern side lamah india leh china plate boundary ah a awm a, south-east lamah india leh Burma tectonic plate-ah a awm ve leh thung, heng plate boundary pahnih pawh hi Eurasian leh india plate boundary chhungah a awm(major tectonic plate te chu minor tectonic plate ah an thendarh leh thin a, north-east india plate boundary tarlante hi minor tectonic plate niin major tectonic plate kan tih mai Eurasian leh Indian tectonic plate chhung a awm an ni), chuvangin north-east india a earthquake thlentheih dan pawh India leh Eurasian tectonic plate chetdan zirzelin sawifiah ani ta ani. India leilung innghahna tectonic plate chuan Burma tectonic plate hnuai lam apan mek a, chutiang bawkin Burma plate chu india plate chungah alawnchho ve mek nia sawi ani bawk. Mahse india-burma tectonic plate te chu Java-sumatra tectonic plate hnuaiah a tawlhlut ve leh zel bawk a, chuvangin helai area ho chu earthquake a thlen tam phah nia ngaih ani ve leh bawk.
.
Chu leilung che reng chuanin kan chenna khawvelah tlang sang tak tak leh kawr thuk tak takte min siam sak a, khawvel surface hi mam(smooth) chu nise tuiin 5km vel a chhahin atuamchhuak vek thei hial ang, mahse tectonic plate che reng chu lirnghing na pui pui mai siamtu ni mahse mihringte chen theihna atan min siamsaktu an lo ni reng zawk, khawvel hmunthum a thena hmunkhat hi tui ani ti mahse tui chimphaklohah min awmtir thei ta ani.
.
Ni len zawng khi a tawk chiah ani leh bawk a, Physics danah chuan Arsi lian piang an kangral chak thin a, Ni khi alet sawm velin lian deuh chu nise 5million chhungin akangral hman vek ang a,arsi thi an sawi thin Dwarf ah achang tawh hial ang. Kan Arsi, Ni(Sun) khi siam anih atangin a chhungril(Core) a Hydrogen awm zatve vel hmang tawh anga chhut a nia, tun atang a kum billion 5 vel hnuah chuan, a Core a Helium in chhekkhawm zel angin a eng reng ang a, chuan a chhung lairil a pressure in chhekkhawm zel chuan a mah a puak keh mai tur chu a chelh ang a, mahse hetiang a awm thei tur chuan a Tempereture a san belh ve zel angai, atawp atawpah a Hydrogen Fuel a zo ang a, chu tah tak chuan I hriat ngai loh Planet Earth tan chhiatna ni a thleng dawn ani. (2nd law of Thermodynamics angin). Hlauthawng duh suh, hemi thlen hun tur hi a hla lutuk, I tu chhuan 10000 vel an ral hnuah pawh a thleng lovang. kan solar system insiam tan hun vel awm ang a chhhutin Lei hi a awm tawh tur anilo nain, mahse tuna a size angah khi chuan 5 billion chhung vel daih tura ngaih ani. Chuvang nia tun thlenga kan la dam khawchhuah ni.
.
Ni leh Planets 8 te bakah Planets te khian heltu Thla(Moon) an nei leh theuh a. (kan khawvel chauh hian Moon a nei emaw ti tam tak kan awm awm e.), kan Solar System hian Objects Billion chuang neiin Ni a tang a Planets hla ber piah lam thlengin an awm teuh a, Ni khian heltu Asteroids ringawt pawh nuai chuang a nei. A tam zawkte chuan Mars leh Jupiter inkarah Orbit an nei a, he kan Solar chhung lam (inner part) ah Comets 800 chuang awmin leh he Solar System kiang vel (pawn lam leh chhung lam) ah hian Billions aia tam an awm thung. Heng ho hi Disk of Debris kan tih mai Kuiper Belt leh Comets chhum (cloud of comets), Oort cloud tia hriatte an ni.Heng aia te zawk leh chhiar theihloh Meteoroids (thenkhat chu Comet keh them leh objects thenkhatte in sukna vanga kehthemte an ni.) an awm leh a, heng zing a thenkhat phei chuan khawvelin Ni a helna kalkawng (Orbit) hnaihahte awmin nitinin kan Atmosphere-ah hian kan hriattham lohin Meteors/Micrometeoroids, billions chuangin an rawn kal peng reng ani.
.
Planet dang te chuan anmahni heltu thla(moon) an len dan nen khaikhinin an nei te em em a, Mars in thla(moon) pahnih aneih Phobos leh Deimos te khi 10km diameter vel chauh an ni, mahse kan awmna lei heltu thla(moon) khianin hlat lamah leh len danah pawimawhna em em anei leh a, lei hmunli a thena hmunkhat vel tiat a lian niin ahipna(gravitational influence) hmangin lei vir dan, boruak a kan thlawh chakzawng ah te leh, lei Axis awmdanah nghawng asiam ani. Lei virna lai tak Axis hi 23.5 degree velin Ni lamah a awn(tilt) leh a, chu chu sik leh sa kan neihna chhan hi ani, achhan chu kum chanve Nipui leh Fur hun chhung zawng Lei hemisphere(lei zatve) in Ni lam a awn a, chutiang bawkin lei hemisphere lehlamin Ni a lo hlat ve deuh tihna ani, chu chuan Nipui, Fur, Favang, leh thlasikte he leilungah hian an awmtir ta ani.
.
Tuifinriat tuifawn(tide) awmna chhan hi thla(moon) hipna vang a nia, Ni pawhin pawimawhna nei ve tho mahse a tam zawk chu thla hipna vang ani mah zawk, Ni khi thla aiin alet 26millions in alian zawk a, mahse thla aiin alet 390 chuangin lei atang ahlat zawk vangin gravitational pull thla aiin a zatvein achaklo zawk ani. Tuifinriat thukna lai tak angah chuan tuifawn san lam leh hniam lam hi 0.6m(2ft) velin a inthlau a, mahse tuifinriat pawnlang deuhah chuan 15m(49ft) laiin a inthlau thei hial ani. Engtiklai pawhin he leilung mihringte chenna tuifinriatah hian tuifawn chihnih a awm reng a, direct tide leh indirect tide tih an nia, thla awmna lam hmachhawntu zawk tuifinriat tuifawn chu direct tide tih a nia, a lehlam erawh indirect tide tih ani thung, chuvangin thla awmna lam hmachhawntu tuifinriat chu thla hipnain apawh nat zawk avangin nasa takin tuifawn a tisang thin a, khawmual lehlam tuifinriat erawh apawt hniam thung dawn tihna ani.
.
Thla(moon) in lei hi 24hrs 50minutes chhungin vawikhat a helchhuak thin a, chutah kan awmna lei alo vir ve bawk avangin thla kan hmachhawn dan a inang reng thei lova, chuvangin khawvelah tuifawn chihnih a awm reng dawn tihna ani. Chu tuifawn chu lo hmang tangkaiin France ram St. Malo, Brittany ah 24megawatt pechhuak thei electricity power house an siam hial ani, thla hipna tello chuan tiang zat zat kan leilungah tui a awm thei lovang a, sik leh saah nghawng neiin kan boruak hipluh tur min petu thing leh mau ten an tuar ang a, mihringte dam khawchhuah harsatna hmun planet pakhatah a chhuah phah ti tih mai dawn ani.tuifinriat tui chu thla hipnain pawt vat mak se an luan ral mai lohnan leihipnain a lo pawt chelh tlat ve thung bawk nen, chuti chuan tha(force) pahnih inpawhna hmangin tuifawn hmuhnawm em em asiam thin ani. zirchianna a alan dan chuan Thla khi kumtin 4cm velin lei atang akal hla tial tial tih a nia, kum 2,000,000,000 hnuah chuan a hipna chhawrphak loh khawp a hlaah a awm tawh dawn tih a nia, chumi hunah planet earth hi thildang engemaw vang a atawp lo nih pawhin engemaw tak Pathianin rem min ruat sak angai dawn ani.(tuifinriat tuifawn hi 12hrs 24minutes danah a inthlakthleng reng, a chhan chu lei leh thla inhmachhawn dan a inthlak danglam dan zulzuia fawn anih vangin).
.
Nunna awmtheih nan leh insiamna atan he khawvel leilungah hian element mamawh tam tak a awm angai leh a, mihring taksa 200 atoms zelah hian 126 atoms lai mai hi hydrogen atoms a nia, 51atoms dang oxygen ni lehin 19 vel carbon atoms ani leh ani, carbon hi awm lose chenna tlakloh khawvel chu sawiloh nunna a awm theilo hial ang, elements tam tak hmuhchhuah tawh niin thenkhat nunna insiamna atan an pawimawh em em laiin thenkhat erawh nunna a awm tawh hnua damkhawchhuahna atan an pawimawh leh thung a, entirna iron chu mihring thisen(haemoglobin) tan a awm ngei ngei angai, atello chuan kan thi nghal mai dawn a, cobalt pawh vitamin B12 atan I mamawh leh a, potassium leh sodium tlem I nerve atan I mamawh leh bawk a, chutiang zelin I mamawh chi dang dangte pawh kan lei hian alo pai vek a, kan awmna hmun a zirzelin leh kan seilenna azirzelin element kan mamawh danah nunna neite hian kan eiral angai alo ni. Bawng leh beramte hian hnim pet ve ve mahse an mineral mamawh erawh a dang daih thung, beram ten copper lam chi an mamawh hnem laiin bawng, sakawr rualte chuan copper an mamawh tlem leh thung, kan nunna atan nunna nei ten kan mamawh zawng zawng leilung hian apai vek rualin kan chettlatna hmun a zirzelin a danglam ve zel tihna ani. Khawvel hmung dangah nunna nei chi dang(aliens emaw) lo awm pawh nise he kan chenna leilungah hian rawn zin ta sela an nunna atan oxygen thawlut a carbon dioxide thawchhuak ve chi ni mahse kan chaw ei ang an ei ve thei lovang, a leilung awmdan , sik leh sa chu nuam ti viau hlawm mahse kan chaw ei chi hrang hrangah manganese, selenium, zinc leh elemental particles dang atel dawn avangin leh planet dang an awmna hmunin a neih ve loh, lei mihring mamawh nisi an nih phei chuan an tan tur(poison) a ni ringawt ang a, an tan chenna tlak loh khawvelah a chhuak tho tho dawn tihna ani
.
Physicist Richard Feynman phei chuanin mak atih thu tihian a sawi nghial “khawvelah car tam tak a awm, mahse vawiin zanah car no. ARW 357 kher kher ka hmu dawn ti ila chu no. plate hmuhna tur atan chance engzahnge ka neih? Chutiang chiahin he universe zau em em mai Galaxy ringawt pawh tam tak awmna hmun, arsi chhiarsen lohin an luahkhatna universe, chutah galaxy tam tak zinga pakhat milky way ah, chu milky way galaxy a arsi tam tak zing a pakhat Ni heltu solar system zing a planet pakhat earth leilung a nunna neilo atom particle hlawmkhawm a nunna nei si zing a pakhat ni ve tur a kan awm hi vannei in tih loh chi rual a nilo.
.
Pathianin nunna kan neih nan leh kan dam khawchhuahna atan kan lei hi abik liau liauin asiam dan leh, engkim mai adik fel thlapin min rem sak dan ngaihtuah hian I ropui ber e tih a fak lok chi rual a nilo.
A sei lutuk palh ang duhtawk phawt ang.
.
Oh Lord my God
When I in awesome wonder
Consider all the worlds
Thy hands have made
I see the stars
I hear the rolling thunder
Thy power throughout
The universe displayed

Comments

Popular Posts