Hei le Evolution Theory chu!!


Hei le, Evolution Theory Chu!!



• Mizoramah Hlimsang theology kan hmachhuan rei lutuk a, min kaihruaitute science an thiam loh avangin min zirtirna tam tak hi consistency a nei lo va, a subjective lutuk a, hma kan sawn tur angin hma kan sawn thei lo va, rah kan chhuah tur angin rah kan chhuah thei lo. Mizo ţhalai lehkha thiam zingah pawh Pathian hi mahni mit, beng leh thinlunga zawn hmuh kan tum lo va, mi dang sawi (Evangelist & Tic team etc.) aţanga hmuh, hriat leh thinglunga seng luha pianthar kan tum a, kan piantharna kha speaker a kal bo rualin a bo nghal duak thin! Speaker lo lan leh hma zawng kan da a, kan ro ta a, thlasik ni kanga phoro thingtum aichat ai pawhin eh phel kan lo har ta zawk a ni.  

• Bible Society of India Headquarters, Bangalore kan tlawh ţum khan Dr.Hrangthanchhungi, Associate Director,  Church Relations and Resource Mobilization (CRRM) ka zawt a: Engvangin nge Mizoramah hian Pathian thu zir thiam theologianho thusawi aiin Pathian thu zir lo evangelistic team speaker te thusawi kan ei zawk a, kohhran tiharhtu an la nih cheu? Mizo kristiante hian thu tak leh thupuarpawleng hi kan la thliar thiam lo nihna em ni?

• Mizo kristiante hian engvangin nge critical thinking@scientific thinking kan neih theih reng reng loh va, emotional thinking hlir kan thisena kan țhanhnan chhan?

• Subhas Chandra Bose International Airport, Kolkatta-ah zai thiam Vanlalsailova nen kan inhmu a. “USA aţang em ni?” ka lo ti nghal var a. Ani chuan, “Hyderabad aţangin,” a ti a. ka meng phâwk a, “Uai! USA-ah rawngbawlin i kal emaw ka lo ti a,”ka ti a. Ani chuan, “USA aţanga ka lo haw hnuah Hyderabad-ah rawngbawlna ka nei leh tawh a ni,” a ti a. A nih tak mai mai chu maw le, evangelist ho hi sermon ţhing inher lum mai mai ni hian a lang a, sermon thar, nung ţha tak tak nei thei tur hian fianrial hunte hi hmang tam deuh teh u,” tiin ngamtlakah ka han fiam deuh hlak bawk a. 

• Revd Chuauţhuama ka tlawh a. “Hei, Lal Solomona hi khawvela lal fing ber leh hausa ber angin Bible-ah a inziak a. Taj Mahal te, Agra Fort te, Mysore Maharaja lal in te, Tipu Sultan in leh a sulhnu te ka tlawh ve a, Lal solomona ai khan an ropui zawk daih si a. Bible-a thuziak hi eng anga pawm tur nge ni ta ang le?” tiin ka zawt a. Ani chuan, “A! BC kumzabi 10-na   (970 to 931 BCE) vela lal kha a ni a, Solomona kha. Archelogical finding aţang pawhin lal ropui tak chu a ni thei lo hrim hrim a. He thu hi sawi sawi tur pawh a ni lo va,” a ti a. Kei chuan, “A, thu dik hi sawi lovin ka awm thei lo a ni,” ka ti vet hung a. Ani chuan Pastor Lalsawma khan Kohhran Thurin bu-ah khan chiang takin a ziak a, Bible thu hi a ziak ang ngau ngau ni lo va, ‘regeneration’ tih hi a awm a ni,” a ti a. 

Kristian Taliban

Kan ţhalaite nen generation gap zau tak nei tawh Evangelist-te leh Pastor te hi kan Pathian thu hriatna hnâr an la nih rih miau si avangin Mizo zingah kan Pathian thu hriatdan hi a Taliban-na lai a awm ve thei a, mahni ngei thinlung kawngkhar hawnga Pathian thu zir tum si lo hian kan inti Kris-a kan ruh ve em em ringawt a. Bible kan zir danah hian ngaihdan tumtlang deuh nei sa (prejudiced), hnial hrat tukhum pawngho ang ziazanga mi hnial dâng tum zawnga kan zir chuan a dik hauh lo thei tih hriat a ţha a. Evolution Theory pawh hi a chepa kaia sawi si lovin perverted view nei sa run, tarmit rawng neia thil hmuh ang deuh,amah A.Thanglura’n sa-nghar mumang fiah lo deuh ruai a tih ang deuhvin Pulpit maichama an sawi kan ngaithla ţhin a, an sawi sual a, kan hre sual bawk a, ngaihdan dik lo kan neih phah ta bawk a. Charles Darwina theory sawi rik dek dek hian mitdel zahmawh khawihsak an sawi angin kan her vut a, thinrim zetin a sawitu chu kan tawng ta chiam chiam ţhin niin a lang.

Mihring rilru chi hnih

Mihring rilru chi hnih a awm thei a, open mind leh vacant mind; Vacant mind nei mihring chuan a ngaihdan bak ngaihdan dang ţha zawk leh fing zawk pawh a pawm duh ngai lo va, a do chiam ţhin a, chutiang vacant mind rilru pu mihring chu hma a sawn tak tak thei ngai lo a ni. Chhura rual rilru a pu e, an tih ang mihring kha an ni.

Open mind rilru pu mihring chuan hmakhawsang atanga thil inhrilh chhawnna ziak chi hrang hrang aţanga hriatna tam tak fawm khawmin chu a hriatna lak khawm aţang chuan finna a paw chhuak thiam a, hma a sawn thei a, a changkang ta ţhin a ni.

Charles Darwin

 Kum 1809 February ni 1 khan Shrewsburry, Shropshire, England ah a lo piang a, kum 16 a nihin Edinburgh University-ah medical a zir a, a zirlai a la na lo hle mai a. 1828 kumah Christ College, Cambridge-ah BD a zir a, 1831 kumah Wales ramah ‘geographical field trip’ an neihpui a, heta ţang chiah hian nungcha, fulia fate chanchin zirbingna lamah a tui thar ta thut mai a ni. Mizo khualchawm kohhran zingah ‘tic team an rawih lai,mi khual hmel hmuh laia hlim ta thuta a kohhran pum huapa,kan dak leh hma kar 2 vel kan lam mup mup lai anga a thlarau dawn fuh lai takin Charles Darwin chuan South America khawmual tuifiriat kam zawng zawng hrut-a expedition nei tur HMS Beagle lawngah a invawmlut ve thei ta hlauh mai a. Hmanraw pawimawh zet chi 2 a paipawn a; 1 chu Charles Lyell ziak Principles of Geology Volume 2 leh London Sa huan enkawltu hnen atanga a zirchhuah- ran nung thi tawh ruang vawnţhat dan; Darwin hi Pathian awm ring lo mi kan tih ang atheist a ni lo va, agnostics an tih, Kristianten Pathian kan tih a ni emaw ni lo emaw, siamtu leh bulţantu thil ti thei tak awm ring tlat mi a ni.

Khawvel a fan thu

 Kum 5 chhung teh meuh chu lawng chuan tuifinriat kam vel a hrut lai hian Charles Darwin hian thla 18 (kum 1 leh a chanve) chiah lawngah hian a awm hman a, a bak zawng chu nungcha chanchin zirin khawmual hmun hrang hrangah a vak a vak mai a ni.

Brazil ram Rio de Janeiro khawpui dai fem ramhnuai hmun zimte-ah sephung chi hrang hrang 68 zet a hmuh chuan a rilru-ah thil tam tak a ngaihtuahchhuahtir ta a. South America khawmualpui khawthlang lam an tlawh hnu chuan khawmual atanga km 1000 zeta hla Pacific tuifinriata thliarkar fianrial zet pakhat Galapagos an tih hmun an tlawh leh ta a. Mak tak maiin helaia nungcha awmte hi S.America khawmuala awm nungchate nen inlaichina hnai tak nei siin an danglam vek tih a hmuchhuak ta bawk a ni.An chenna hmun a zir leh an chaw ei azirin an lo danglam hret hret ni turah a ngai a.

Chung a thil hmuh atang chuan hetiang hian a ngaihtuah ta a. Thil nung reng reng hi thlahtu thu hmun pawh an lo inang vek lo va, vun dum leh hang lamte chuan thim tham zingah emaw, ram ngaw pik thim takah lo khawsa ta se,a eitu tur emaw, a sehtu tur khan vun var leh ngo tak ai khan a hmu fiah thei lo ang a, chu thil nung dum leh hâng chuan damkhawchhuah theihna remchang a nei tam ta zawk dawn a, chu rannung damkhawchhuak thei chuan amah ang hang leh dum bawk chi a thlahpung zel dawn ta a, chhuan 20,30-ah chuan Vai chi leh mi dum chi a chak kan tih ang hian an lo hang zel dawn ta a lo ni. Amah Zikpuii pa ţawngkamin han sawi ta ila, “A ruh no no chhuakah” tih kha a thupui fun chu a ni ber a.Chu chu ngaihdan (hypothesis) mai a la ni a, a dikna lantir turin evidence kum 25 chhung zet a khawnkhawma, a zir a zir a. Chuta tang chuan he ngaihdan hi a lo dik ngei e, tiin a rawn finfiah (prove) thei ta a ni.

Evolution Theory bul inţanna

610-546 BC; Greek philosopher Anaximander (610-546 BC) thil nung tin reng hi tuifinriata sangha atanga rawn insiam ţanin khawmuala an rawn chuan chhuah hnuin thil nung chi hrang hrangah an rawn insiam pung ta a ni ang tiin ngaihdan a lo sawi tawh.

1735 AD; Carl Linnaeus(1707-1778) chuan taxonomy zirna atana a lungphum Systema Naturae tih lehkhabu a tichhuak a. a hnu-ah thing leh mau zawng zawng hi bul thuhmun leh inang atanga ţaidarh zel an ni ang tiin a lo ziak a ni.

1830 AD; Charles Lyell (1797-1875) chuan khuarel leh khawchin avanga khuanu kutchhuak te zawi zawia a lo danglam hret hret theih dan Principles of Geology lehkhabu a tihchhuak a, Grand Canyon awmdan a zir atanga a thil hmuhchhuah a ziak a ni a.He lehkhabu hi Charles Darwin ngaihdan kaihruaitu ber a lo ni ta.

1831 AD; Charles Darwin (1809–1882) chu HMS Beagle lawngah chuang tel vein khawvel hmun hrang hrang kum 5 zet a fang.

1838 AD; Darwin chuan a thil hmuhchhuah leh zirna atangin theory of natural selection a hmarbawk fel thei ta a, a zawh hnu-ah pawh kum 20 zet a bu-a tichhuak lo vin a thulkhung. A ngaihdan hrula mi dang thil hmuhchhuah a bu-in chhuah an tum tak si avangin 1859 kum khan ‘On the Origin of Species’ tih chu a bu-a tihchhuah a nih rualin phung zinga piring vawrh an sawi angin hralh zawh vek nghal a ni!

1865 AD; Czech Roman Catholic puithiam,a thih hnu fe a, father of modern Genetics an tih tak hial Gregor Mendel (1822–84) chuan motor chana(green pea) chi inthlahchhawn zel chungchanga a thil hmuchhuah pawimawh zet,laws of inheritance chu a bu-in a tichhuak a.He a thil hmuhchhuah pawimawhzia hi khawvel hian hre lovin kum 35 a in-upbo. Mizo upate’n sakawlin sakawla hring, sunhlu kungah thei ang a rah lo,kutkem nei chhungkua chuan an thlahte thleng kutkem an nei zel,sawn fa-in sawn an thlak leh bawk,an lo tih ang kha Mendela chuan chana hmangin scientifically-in a lo finfiah (prove) thei a ni.

1871 AD; Darwin lehkhabu 2-na The Descent of Man a bu-a tihchhuah a niin hei zet hi chuan tawngtu a ngah ta hle mai a, kum zabi 19-na-ah khan khawvel hian Evolution theory bak hi sawi tur an nei lo an ti hial a ni.Mihring thlahtu thu hmun kan nei ngei ang tia a chhuina lamah Africa ram ngaw-a zawng pawh a ni mai thei ti lam hawi deuhvin subject tam tak titi phunglenga a sawina-ah a sawi tel a. A sawi ang deuh roh hian hmanlai stone-age mihring luruh ro leh tunlai mihring luruh ro chu a lo inang lo hle reng bawk si a ni.

Zawng thluaka thil ngaihtuah-chhuah-thiam-theihna leh mihring rilru-a thil zirchhuah-thiamna inthlauhzia hre chiang berin a ngaihdan pakhat a thawh ve mai-ah ngai ila a hahdamthlak ber awm e. Hetiang reng renga mihring ngaihtuahna reng renga la lut ngai lo theory a rawn vawrhchhuak a, heti khawp a khawvel mihringte ngaihtuah chhunzawn (thought-provoking) tur hnutchhiah thei thupui hi khawvel hian a la hre ngai lo hial awm asin. Pathian kutchhuak makzia leh ropuizia a sawi lang tel hram bawk a nia! (… argues that it is marvelous and worthy of a majestic creator as well).

1936-1947 AD; Modern synthesis dan hmangin Darwina Theory of Evolution leh Mendela thil hmuhchhuah laws of inheritance & Genetics kha an han suihfin ta a,a lo inchaw-be-in a inchawihrem thlap ta mai a ni.

1953 AD; James D.Watson (b.1928) leh Francis Crick (1916-2004) te chuan DNA structure an rawn haichhuak ta bawk a, chu thiamna hmuhchhuah thar atang chuan molecular biology of evolution a lo zirchian theih ta a ni.Gene leh genome te an ti a, nunna bu an keu (sequencing) ta te an ti a, thiamna a ril tawh lutuk a, ka hrethiam phak bik tawh lo!

DNA atangin nausen hi a thlahtu dik tak an hre thei nghal ta zel a, thlahtu bul hla tak thlengin an chhui thei ta. Sawn pai hmeichhia khan,dun loh rai an sawi angmaiin tap chhak zawlah ţhu tum hmukin “hmeichhe ţan-in” ţang ta tlat se , a sawnthlaktu sawi duh lo mah se emaw, a sawmthlaktu khan ‘ka ni lo krim krim” tiin bawng sual kal duh lo ţan-in ţang tlat mah se, DNA (Deoxyribonucleic acid) atangin tu nge naute ke leh ngal siamtu tih khan an hre zung zung thei ta mai a ni.( Bawng luhlul han sawi takah chuan Champhai leh Khawzawl inkar kawngpui ep-a khaw lang reng Ngaizawl khua-a bawng kha a luhlul mai mai khawp a, kaih kha a duh lo tawp mai a,kaih kal ai chuan ti ni awm takin kawngthlang khamah a zuang thla a, a thi daih!)

2000s AD; Genetics subject atangin kum sangbi engemaw zat kaltaa mihring inthlah chhawng zel leh zawi zawia kan lo inthlakthleng dan an lepse(analyse) thei ta.

Fact Vs Theory

 Evolution hi fact a ni a, theory a ni bawk a ni.Chumi awmzia chu rannung inthlah chhawng kal zel,an chenna hmun a zira an lo danglam thin hi chu finfiah a ni tawh a, fact a ni ta a.Chutih rual erawh chuan mihring hi tun ang dinhmuna kan thlen hma primitive form, zawng emaw atanga lo piang kan ni tih ngaihdan kha chu chatuan pawhin finfiah theih a nih dawn loh avangin fact ni lovin, theory chauh a la ni thung a ni.

Kristian Sakhua hian thil thar a pawm thei lo

 Kristian sakhua hian thil thar hi a pawm mai duh ngai lo va, a do nghal zel thin a ni. Kristian sakhaw hruaitute’n thuneihna pum hlum an neih hun chhung zawng khan hmasawnna leh thil thar hmuhchhuah awm miah lo hun Dark Age (6th-13th century AD) kha a ni reng a ni. Kum zabi 14-na atanga 16-na velah Protestant reformation a rawn chhuak ta chauh va, Protestant thuziak miho chuan Dark Age kha Catholic corruption hun ti te pawhin an ziak bawk a ni.

Galileo Affair

 Nicholas Copernicus (1478-1543) chuan kan awmna leilung hian Ni khi a hel zawk a ni tih thu dik a hmu chhuak a, 1616 kumah Galileo (1564-1642) ngeiin Rome khawpuia khawvela kohhran thuneitu sang ber Roman hruaitute hnenah Copernicus thil hmuhchhuah hi dodal lo tur leh khapsak lo turin a ngen a.Tichuan ro an han rel ta a, Ni khian kan awmna leilung hi a hel a ni zawk reng si a! Copernicus thil sawi hian Pathian thu thianghlim a kalh tlat a, Pathian sawi chhiatna tenawm leh Baibul sawi bawrhbanna a ni tiin thuthlukna dik lo an siam ta tlat mai a ni. Chuvangin kohhran thuneitute rorel zawng zawng hi Pathian pawm tlak leh a nemngheh a ni lo tih hi a chiang khawp mai! Galileo ngei pawh a lu an tan loh nan leh a nun chan loh nan dawt var a sawi ta ringawt mai a nih kha maw! An la ringhlel cheu va, a damchhung pawn chhuak thei lovin an hreng ta kha a ni a.

Roman Kohhran Harhna

 Roman Catholic kohhran an rawn harhchhuak ta a, keini Protestant kohhran a tir atanga keh chho zel tun thleng pawha ka kehphel mek zelte aiin an lo ngelnghetin an ngaihtuahna leh rilru pawh lo puitling ta zawk a. Pathianin a bik taka ama anpui ngeia a siam, mihringa talent a phumruk (human resource) kha haichhuahsak(develop) ila,Lal Isua neihtir bawk ila,ruling party an nih chhung chauh emaw, an dam chhung chauh emaw pawh ni lovin an thlahte thlengin khua leh tui ţha,thawhlawm thawh tam tura an ina luhchilha financial campaign ngai tawh lo mi nung-ah an chhuak zel tih kha an hrechiang em em tawh a. 1996 kuma Pope John Paul II thuchhuakah chuan Pathianin awmlo a ta thil engkim a siam a, evolution pawh hi a lo awm ngei a, mihring pawh hi tuna kan nihna aia mawl leh hniam zawk primitive form atangin zawi zawiin kan lo danglam chho hret hret ngei a,mihring thlarau siam tur erawh hi chuan Pathian kut ngei a ngai a ni.Rinna leh human evolution hi thil inkalh a ni hran lo va,Pathianin mihring bik hi chu ama anpui, a bik taka a siam a ni a.Evolution hi Pathian remruat,a kaihruaina leh enkawlna hnuaia thil thleng a lo ni zawk e tiin an inzirtir thei ta a ni. (Evolution is a planned and purposed-driven natural process guided by God).

Charles Darwin hnenah ngaihdam dil

Thuhril thiam C.H.spurgeon,science background nei lo chuan Darwin thil hmuchhuah chu “ tih tihsual lian leh rapthlak tak ( “monstrous error) a ti a, Bishop Wilberforce of Oxford pawhin Darwin ngaihdan chu a han nuihzat nasa-in “Chu zawng thlah kan lo ni reng a nih tak chu…..! tiin a elsen vel a, a hnu-ah scientist T.H.Huxley nen debate an han neih zet chuan sawi tura bar a lo hre si lo va, a hnar kha Sihphir Iskut tiat lawihin a hmu ta mai reng a ni..chumai chu a la ni lo va, Church Of England chuan kum 155 kalta khan Charles Darwin ziak lehkhabu evolution theory chu a lo hnawlsak tawh a,2008 kum khan Darwin hnena ngaihdam dilna lehkha a tichhuak a ni. An thuchhuah-ah chuan Charles Darwin ngaihdan a lo hnawl chungchangah an kohhran thu vuakthlak dan kha a bulukin an ti lutuk deuh niin an sawi. Ngaihdam dilna hi Rev.Dr.Malcom Brown, Church Director of Mission and Public Affairs chuan ziakin, “Kristiante chuan kum 17-na-a Galileo an arsi chungchang a sawi an lo ringhlel-a an tihsual ang chiah khan Darwina theory an lo hnawl chu an tisual a ni” a ti. Darwina evolution theory an lo hriatthiam loh vang leh Midangte hnenah leh an kohhran mite hnenah ngaihdan dik lo an lo neihtir avangin ngaihdam an dil tih a ziak a ni.

• John Locke ngaihdan ‘Religious teaching must never be against reason” tih hi kan tunlai Mizo thalaite tan a sawi ni se ka ti hle mai.

• John Locke leh Sir Isaac Newton te chuan Pathian chu engkim Saimtu a ni a, a remruatna hnuaiah engkim mai hi fel tak inremtlap-in natural laws a awmtir a ni tih ngaihdan an nei thung.

• William Paley chuan kawlaiah sona (watch) chhar ta la, a chhung khawl mumal takin hun avawndik zia i zirchian chuan siamtu thiam tak kutchhuak a ni tih a hre nghal mai ang hi Leilung Siamtu pawh hi a ni tiin idea of divine watchemaker 1802 kum khan a vawrhchhuak a ni.

• Kan sakhaw puithiamho hian Voltaire hi Pathian awm ring lo mi angin an sawichhe zing malh malh hle a, ka lehkhabu neih pakhat-ah chuan Pathian ring tak mi, kohhran kalphung dik lo sawiseltu a ni tiin a inziak ve tlat mai! Voltaire chuan “If god did not exist,then we would have to invent him!” a ti e, an ti a. Chumi awmzia chu sakhuana hi mihring nawlpui chenhona atang hian a tangkai em em a, chubakah kan chhungril nun siamthatna a pawimawh hrim hrim a ni, a tihna a ni awm e.

• Mihring mit lawnga hmuh tham loh khawpa tê Atoms-ah pawh protons, neutrons leh electrons-te mumal nei tak fumfe(definite & systematic) namen lovin an awm khawm a,chakna zungzam energy turu lutuk an pai a ni a, Siamtu a awm tih chu a chiang em em a ni.

Comments

Popular Posts