Mizo Sàkhúa

(Pre Colonial Religious concept - Philosophical interpretation)

~Lalrochama Saivate

'Pi biakin lo chhang ang che

Pu biakin lo chhang ang che

Ka zel tluang biakin lo chhang ang che.... ' 

(Hnuaipui - Lusei)

Sakhua hi sawifiah a har. Hrilfiah phei chu a hla. Mizo ten kan hman danah: Sà leh Khúa kaih kawpa - Sakhua hi hmang ta kan nih hmel hle. A ve ve hian : Nihphung leh hna(thawh) hran nei an ni ( Function & Performance).

Mihring thi thei hian, amah aia chungnung zawk; thi boral ve thei lo, engkim a harsatna chin fel sak thei tu awmin a ring a. Tin, Thih hnu piah lam, Thlarau nun zel rinnah hian : Chu mi nun thar hman dan tura nuamsa zawk beiseina- ah chuan - Ro (reltu), ching (feltu), rem (ruattu) awmin a ring bawk. Chu Thuneitu chu : Tih lungawia, a duh ang kan tih hlawhtlin emaw, a phut kan tlak chuan - Kan beisei chu hmuin : A la thi lo te hian, chumi thlirna atang chuan thih hnu nun hi kan thlir a ang !?

Chu suangtuahna a kan valh: Kan damlai leh Thih hnu nun va thlunzawm theihna kan zawnna lamah, he Sakhua hi kan chhar ta mai em ni ?

Mizo ten hriat phak chinah, Sakhua mumal tak kan nei. Ramhuai kan be ngai lo. Tih lungawi nan erawh  - An hnenah kan 'Inthawi' thin.

'Sakhua' hi Mizo tawng kalphung ah, thu hlawm hnih a ni. Pang dam nan, nun tluan nan 'Sà' an bia a. Mawlsawm (nan), hmuingil nan 'Khua' an be thung. Tin, Pathian an hriat dan pawh kha : Pakhat ni loin plural angin an bia a ang. Sakhua hi an 'Bia/ Hril' a. A hnenah an inthawi ngai lo. Natna tinreng leh thihna thenkhat hi Ramhuai hnathawh niin an ring. Ramhuai an hlau hle. Tlawn lungawi nan an hnenah an 'Inthawi' thin thung. 

Tin, 'Sàkhua' piah lamah hian. Mimal venga enkawltu, Pathian ni meuh si lo - 'Khāltu'  an be (Hmang) tel bawk. Mipa Khāltu chu hmeichhia a ni a. Hmeichhe Khāltu pawh mipa. Miin, thlabarna - Thih hlau thawn awm atanga dama a lo chhuah hian, a pi leh puten, 'A thlá an hual' sak thin a. Heta an biak hi 'Khāltu' hi a ang. 

Hei hi : Lasi lam a ni em hriat fiah a har. A ni maithei ber e. Ár emaw in an hmang. A effective em ka hre lo. A bi kimtu pawh a ni lek maithei. Sailo in Hnuaipui an hmana, 'Vawkte' a Pathian an be tel ang deuh hian. 'Pathian' hming hmerh meuha be awm chhun chu Sailo chauh hi an ni.

Sà :

Sà (ri hniam) hi thlah khat, chhungkaw enkawltu bik a ngaih a ni. Chi (clan) tinin Sà an nei hran diat. An inbiak pawlh thiang lo. A betu leh khai dingtu chu chhungkua a pa ber zel kha a ni. Sà an biak hian, Sà hian: A veng, enkawl nge, an tihtur a lum (duty) an va tlak tih hriat fuh a har. Vengtu, humhimtu chu a ang. An Sà biak a nawrh chuan: Ramhuai hoin duh duhin an rawn sawisa thei niin an ring a nih hmel. 

Nimahsela, Sà an biak hian an tihtur an hlen bak (A serh, Sà a pek chuan) an nunah thu a sawi thui lo a ang si. Sualin sual lo se, eiruin ru lo se a danglam vak lo. Mihring nun kalphung : A chhia a tha hian, a khawih thui vak lo a tih theih dawn dawn. Sà biakna hi: Bat va tlakna emaw, man chawia inven tir (Paid protection), inhumhimna (Assuylum) tura tiam kam neia va intuk luhna a ang. 

Nimah sela, Nun inzirtirna chu a ni. An nun a hruai thuk lam leh, anmahni innghah thuk dan erawh hriat (fiah) a har hle thung. Engkim kha Ramhuai hlauhna biah a lut emaw tih a awl. A ni vek lo. Sà phut leh duan zawh chu hlawhltinna a nih thu a keng tel. Tih tur, tuk (Duty) a dah lian hle. Sà in tih tur a tih a tling tlak loh chuan : A tum bul pui (final goal) a thlen theih loh. Isua Tlanna kan tih ang chi nen chuan a inang lo tawp. 

Mipa indang tirin, Sà chu 'Vawkpasut nghakin' a remchan hmasak berah a be tur a ni a. Chu chu, 'Hnuaipui' an ti. Chutianga vawithum, 'Hnuaipui' a hman hnu chuan, 'Sàkung' a 'Phun' tur a ni ta. 'Sàkung' chu, Sepa ki hmawr kheh tanin a hmang tur a ni. Chutiang chuan a kal zel a. 'Khuangchawi' ah a lut a. A bul atanga tan lehin, 'Dawi no an chhui' a. Chutianga vawithum an hlen chhuah chuan - 'Zawh Zaw Zo' an thleng thin. Chu chu: Mihring tih tur ti zo, hlen vek tawh, damlai a Sakhaw biakna a tih tur ti zo vek tawh tihna a ni ber awm e.

He - Mizo Sakhua a kawng hmang nei taka Sà biakna hian, 'Khuangchawi' ah 'Khúa' nen kal dunin: A vawrtawp chu - Pialrâl a ni. Mihringin a theih tawp tak meuh a chhuah loh chuan a puitlin lo. Tlin ve lo chu, 'Mithi khua' a ni leh mai.

Khúa : Hei hi sawifiah a har ber. Siamtu ang em chuan a ropui (chiah) lo. Thiltih theihna eng emaw chin chu a nei. 'Khua-nu', 'Khuavang' leh adt kan ti a. Sakhaw kalphung (Religious concept) atanga thlir chuan: Mimal taka lak(luh) chi pawh a niin a lang lo. Mimal zu ta neih hleih theih pawh a ang lo (Concept impersonal). Huap chin leh huam chin a neih chin pawh hriat a har. Mimal aiin, nunna nei te hi a huam zawk mahin a lang. Pathian chu a ni meuh si lo. Khuangchawi te, Fano dawi te, Kawngpui siam te hi 'Khua' biakna a ni.

'Khua' chu : Vantlang huap, khaw pum huap venga en zuitu, mihring leh nunna nei tawh phawt : Nungcha leh thing leh mau, lui leh tlang chena inrawlhna nei leh malsawmtu chu 'Khua' an tih ber hi a ni.

Khúa - Hrilhfiahna :

Nunna hi amah chauhin a nung khaw chhuak zo lo. A chheh vel, a hual vel tute atangin pûr a chawk a ngai. Chu inmamawh tawnna rah chhuah chuan Nunna hi a kal dik tir a tih theih. Chu inmamawh tawnna chuan min hual vel tute hlutna min hmuh tirin, an pawimawhna kan hriat phah thin a ni. 

Mihring pawh hi amah chauhin a nung khaw chhuak zo lo. A chheh vel atangin a mamawh a hmu a. Chu chu kawng hmang nei takin a hmang, chhawr tur a ni. Duh dah taka a suasam chuan: Hun lo kal zelah amah bawkin a tuar ang.

Chu : Nunna nei te inlaichinna thu tak (Nature philosophy): mahni chauha kan tlei theih lohna, midang, min hual vel tute nena kan inlaichinna hi - 'Khua' kan tih tak ber hi a ni maithei !? A tawi zawngin: Khua hi "Nature' kan tih hi a nih hmel berin ka hria !? Survival tura Nature zah inzirtirna a nih ka ring ber.

A nih. Khua chuan mihring nunphung a kaihruai em, nun kawng dik zawh turin a pui em? Mizo pipu nuna, 'Thiang leh Thiang lo' ho hi tu tih nge ? Pathian chu a ni meuh lo. 'Khúa' kaih hnawih a ang ka ti. 

Khuá hi : Min hual vel tute nena inngeih tlang taka kan nun loh chuan kan dam khaw chhuak bik lo ang tih zuk hmuh (fiahna) atanga lo chhuak a nih hmel si.

Tlipna :

Sakhua hi a mawl leh changkan hi a awm hran teh vak lo. A biaka mihring a innghah ngamna kha a hlutna chu a ni ber. Eng Sakhua ah pawh : Sual leh tha, mihring nunphung dik inzirtirna hmuh tur a awm. Hmu(fiah) bik, ber, dik, zik tluak a awm bik lo. Kan sawifiah duh dan (idea of interpretation) a zirin a kawng kan thlak mai a ang zawk.

Tin, Sakhua leh Pathian kan chher chhuah dan hi, min hual vel tute hian a lo hril thui hle. Kan environment mil zelin a ni Sakhua hi kan lo din (chhuah).

Ral muanna hmun, Indus valley civilization Sakhua leh Pathian chu a 'nêm', zaidam mai (Hinduism leh adt). Hmun ralmuang, hniang hnarna hmuna awm te chuan - Pathian Nu, nula leh adt an nei duah. Chutihlaiin, Thlaler ram ro a Sematic race ho Pathian chhar chhuah chu a rum, rawng hle thung. Phuba pawh a la thin.

Chutiang zelin, tlangram, tuipui kam leh phai zawla chengte : Rin dan, ngaihtuah dan, thlir dan leh suangtuahna a inchen thei lo. Chuvangin, kan suangtuahna leh hmuh phak chin piah lamah Sakhua hi a piang thei lo a ni.

Sakhua chu : Sà leh Khúa zahna (biakna) chuan : Mihring nunphung dik a keng tel a. Chumi rilru dik pua miin nun a hman chuan : A lo hmui ngilin, malsawmna a dawng ang a. Thih hnu piah lamah pawh a nihlawh ang tihna niin ka hria !?