Chhinlung Fate Zinga Lal Ropui Ber

CHHINLUNG FA (ZO HNAHTHLAK) ZAWNG ZAWNGA LAL  ROPUI  BER PU CONBIK

~Salai Charlie Kap

Pu Conbik hi kum 1834 ah Tlaisun khuaah a lo piang a, a pa hming chu Kap Bik a ni. A nupui hmasa Pi Zatial nen hian fa pahnih; Vanhmung leh Teikulh an neih hnuin, vanduaithlak takin a nupui hian a boral san hlauh mai a. A nupui pahnihna atan Pi Zingcuai a nei leh a, a ni nen hian fa pathum; Vanhruailian, Conglian leh, Sumlian te an nei a ni. Pu Conbik hi kum 76 mi niin, 11 April, 1910 ah a boral a, a boral hnu hian a fapa Vanhmung chuan Ramuk Bawi hna hi a thawh chhunzawm a ni. 


Laifa te hi Chin Hills a Sap ho an rawn lan hma leh, thendarh an nih hma kha chuan ram rorelna (Political system) mumal tak nei an lo ni thin a. Sap ho pawhin Nation ang hiala an lo sawi thin te an ni. Hetianga ram inrelbawl dan mumal tak nei tur hian a khua khuaa mal tan mailoin, tanrual leh thawhho dan an lo thiam hle a. Chutiang tur chuan Lal chihnih; "Khua Bawi" leh "Ramuk Bawi" an lo nei thin a ni. Khua Bawi te hi khaw khat Lal an ni a, Ramuk Bawi erawh chu khaw tamtak Lal an ni thung.  Khua Bawi te hian an Ramuk Bawi te hnenah chhiah (Tax) an pe a, hmelma leh ral lakah Ramuk Bawi te hian an chhiah lakna khua te hi an humhim ve thung.



Hetiang hian Chin Hills chu Tlaisun Lalram, Hakha Lalram leh, Thantlang Lalram hnuaiah te an lo inrelbawl thin a. Heng Lalram hrang hrang te hian tlang hran neiin ro hran inrel hlawm mahse, a hnam anga tanrualna leh inunauna chin erawh an nei tho a ni. Heng Lalram zinga ropui ber leh zau ber chu Pu Conbik awp Tlaisun Lalram hi a ni.


"Tlaisun" tih hi hnam hming leh khaw hming nikawp a ni a, Tlaisun khaw hlun hi Falam atanga km. 4 vela hlaa awm a ni. Tun hnuah hian Tlaisun leh Falam hi sawi pawlh a nih nawk thin avangin, kan hriat awlsam theih nan Falam tih pawhin sawi i la a sual awmlo e. Tlaisun (Falam) khua hian Lai hnam tan pawimawhna tak a nei a. Hmanlai kan pi leh pu te chhana Lai hnam hruaitu mi huaisen tak tak te lo chhuahna khua a nih bakah, Sap ho hun laia an khawpui pawimawh tak pakhat a ni bawk. Falam khuaah hian Chin National Conference Vawikhatna chu 19 - 20 February, 1948 ah neih a lo ni a. Hemi tum hian Lai hnam tana ni pawimawh tak "Chin National Day, 20th February" hi a lo piang nghe nghe a ni. Falam khaw bul lawkah hian Lai hnam Historya hmun pawimawh tak pakhat, kan pi leh pu ten an lo chhuahna hmun nia an sawi thin, "Lailun Puk" a awm bawk. Tuna Chin State a thlawhna tum hmun hmasa ber tur (Surbung Airport) an siam mek pawh hi Falam Township a awm a ni.


Kum 1820 - 1856 inkar kha chuan Tlaisun khua hi a hunlaia khaw lian ve tawk tak In 600 vel awmna khua a ni a, veng parukah inthenin veng tinah hian Lal hran theuhin ro an rel thin. He khua ah hian khaw dang anglo takin, Lal thisen kai leh Lal hnam kherin Lal thutthleng an luah velo a, an Lal tur te hi Democracy kalphung ang hian mipui ten an thlang thin a ni. Chutianga Lal ni thei khawpa fing leh tling a nih avang liau liau chuan kum 22 mi lek a nih laiin Pu Conbik chu Khua Bawi atan an lo thlang a, a hnu zelah phei chuan Lai tlang pumpuia Ramuk Bawi hmingthang leh, Lalram nei zau ber a lo ni ta hial a ni. Chin Hills ah hian Sap ho rawn kallo se chuan, Lai tlang pumpui hi Lal Conbik kut hnuaiah hian a awm ngei ang, an tih khawpa Lal ropui leh chak a ni. Sap ho an rawn lan hnu pawh khan a Lalram hi a pangaiin a la awp chhunzawm zel a ni.


Tlaisun Lalram hi Khua Bawi panga telna Council hnuaia inrelbawl an ni a, hetih hunlai hian an Lal te hi Sunthla hnam; Tlaisun, Conghte, Congheng leh, Zamual te an ni. Tlaisun Lal te hi an fingin rorel an thiam hle a, tanrual an thiamin inpumkhatna pawimawh zia an hre chiang bawk a, hei hi an chakna chhan ber pawh a ni bawk. Tlaisun Lal te hi Sap ho tluk hiala an ngaih leh an dahsan te an nih avangin, Chin Hills pum hneha awp tur pawh khan Sap ho pawhin an huphurhin an pawimawh zia an hre chiang bawk a, a bik taka beih leh hneh pawh an tum hle a ni.


Lai Lal te khan Sap ho laka tlawm mai duhloin an lo do let hlawm thin a. Laifa te hi mi ralhrat leh indo thiam tak an ni a, an huaisenin tanrual an thiam em em bawk a. An ram zauh tura indo kha an nuna thil pawimawh tak pakhat a nih avangin rawlrala chet te kha an lo thiam nasa mai si a, Sap ho lu pawh an tihai hle a, an tum angin an awp mai thei hlawm biklo a ni. Sap ho pawh kha an hlauloin, engahmah an ngai duh hlawm biklo a, an lak atangin thilpek pawh engmah an dawng duh ngailo. Pu Conbik chuan, "Sap ho hi an ramah chuan roreltu leh Lal pawh an lo ni mahna, Lai tlangah erawh chuan. mikhual ve mai an ni. Keini aia an sanna leh an chungnun bikna a awmlo a, Laifa te nen hian intluktang vek kan ni." tiin a lo sawi thin.


A hnua Sap hoin an awp theihna chhan pawh kha; Lai Lal ten an hneh hlawmloh vang  niloin, Sap ho khan Sipai tha nen an tam hneh hrim hrim piahlamah, an thlen chin apianga an buh leh bal, In leh lo te an hal chhiat sak zel avangin, an khua leh tui ten an tuar nasa lutuk tur kha an ngaingamlo a, an mi te hmakhua an ngaih avang a ni pakhat a. Sap ho khan an tum anga an hneh mai theih hlawmloh avangin, hetiang hian inremna siampui turin Lai Lal te chu an dawr a. "Ramuk Bawi ten an mahni (Sap) ho chu an chunga awm an ni tih lantirna atan an hnena chhiah (Tax) pek bak chu, engmah thil danglam awmloin an Lalram theuh an awp chhunzawm ang a, an kalphung pangaiin an kal ang." tia inremna siampui an tum hnu chauhin Lai Lal te chuan an lo remti ve ta a, an ram buai pawh chu a lo tawp ta a ni. Sap ho chuan Chin Hills enkawl tur hian Dan "The Chin Hills Regulation 1896" chu an duang a, chumi hmang chuan Chin Hills chu an lo awp ta a ni.


Pu Conbik hunlai hi Tlaisun ho vanglai tak leh, an lalram an zauh duai duai hunlai a ni a. Thenkhat an thlazar hnuaia awm leh, ral laka him duh avanga intulut pawh an awm bawk. Lai Lal te khan an lalram zauh leh chhiah lakna khua neih tam kha an thil tum lian tak pakhat ni a. Pu Conbik hi Lal fing leh huaisen tih takah, kawl ram thlenga awp chin leh chhiah lakna khua te pawh a lo nei a ni. Tumkhat chu; Laitlanga Sap ho an rawn lan hma khan Lai leh Kawl ho an intihbuai fo avang leh, Lai hoin kawl ho an thah a, sala an man thin avangin, Tibaw Lal (Siangpahrang) chuan Pu, Conbik chu Kalymyo a inhmu turin a sawm a. Hemi tum hian Pu Conbik hi Lal huhang ngah leh, huaisen tak a nih avangin Tibaw Lal pawh chuan a zahin a thu leh hla pawh a ngaichang thiam hle a. Pu Conbik chuan  fing tak leh, a ram leh hnam hmakhaw ngai ranin hetiang hian inremna a siampui ta a ni.


1. Kawl leh Lai indo a inthah tawhloh tur, salah pawh in man loh tur.


2. Tamu, Kalay, Kalaywa, Mawlaik, Mingin, Pakokku, Taungdwingyi le yaw bial zawng zawng Lai ram chhunga telh tur.


3. Kawl ram atangin Lairamah Chi leh Buhfai thawn tur.


4. Lairam atangin kawl ramah Hmarcha leh, Aieng thawn tur, tiin.


Hetianga inremna thu an thlun fel hnu hian thil pek (present) an inpe ve ve a. Pu Conbik chuan

Kingkot Nam, fungki, Dar Phaw leh, Tawnlo puan a pe a, Tibaw Lal chuan Sai var leh Lal ven chi puan chikhat (Longyi) a pe ve bawk.

Inremna an siamang chuan an kal a, Lai tlanga sap ho an rawn lan hma kha chuan Pu Conbik hian kawl ram thlengin awp chin leh chhiah lakna khua a lo nei thin a ni.


Kum 1887 march thlaah Capt. Raikes chu Lai tlang awp turin Kalamyo a rawn thleng a. Tlaisun ho chu bitum nghal chatin, an Lal nen Kalaya inhmu turin thu a chah a. Pu Conbik chuan Kalaya inhmuh a duhloh avangin Indin khuaa inhmu zawk turin thu a chah let veleh a. Pu Conbik duh angin Indin khuaah chuan an inhmu ta zawk a. Capt. Raikes chuan vau zam a tum hle a, Laipui pathum in chhawpa a vawi nga zet a hmeh puah khum hnu pawh chuan Pu Conbik cu a zam eih silo a, Capt. Raikes leh Major. Macgregor te chuan mak an ti hle a ni. Darkar li zet an inkawm hnu chuan Capt. Raikes chuan heng  te hi a sawi a.


1.Kalay bial awptu Maung Pakyi hi in hruaitu a tan i pawm tur a ni.


2. Siyin ho hian Kalay bial nena an buaina hi an titawp tur a ni.


3. Shan ram leh Chittagong te  insumdawn tawnna hi thataka puih tur.


4. Chittagong nena in kalpawhna kawng hi Tlaisun rama sial tur.


5. A tul anga Kuli (thuamphur) pek thin  tur.


Heng thu te hi a sawi zawh chuan Pu Conbik chuan a hnial mai niloin heti hian a chhang a, "Nangni Sap ho hi kan rama in rawn lut a nih chuan in a hle a ni ang. In himna tur (security) ah pawh mawh kan phurlo ang," tiin. An indawr danah hian Capt. Raikes chu lungawilo viau mahse, chutianga inhmuhna hun tha tak an neih theih avang chuan a lawm tho a. Pu Conbik chu thilpek (present) a pe a, Pu, Conbik chuan a la duhlo a ni.


Tlaisun Lal te hi Sap hoin an chunga ro an rel dan danin an awm duh mailo a, an duhloh zawng chu huaisen takin an lo dodal ngam thin. Pu Conbika hoa Indin khua an lak tum pawhin Sap lama tang Khua Bawi ho chu an man phiar a, chhuah tura Sap hoin an tih ngial pawhin kawl an man tel thenkhat ho tihloh, an mahni dotu te chu an chhuah duh reng renglo. Sipai 300 rualin an luhchilha an hual vek hnu pawhin, an Silai chu an la hlan duhlo cheu a ni. Sap ho khan an rilru an hriatchian avangin chuti maia hneh theih an inringlo a, Falam khua chu Major. Browna kaihhruai sipai 400 rual zetin an thutchilh tawp a ni.


Pu Conbik hi hlothlo pa a nih ang takin Lo te siamin thlai chi hrang hrang a ching a, ran te pawh tamtak a vulh bawk thin. Lal a nih avang hian hnathawh a awl phah chuanglo a, pa taima leh intodelh tak a ni. Lai nunphunga ngaihhlut hlawh, heng: Bawi le lam, se thah, vawk thah, sakah, zupu dah, fang-er leh thil pawimawh dang te pawh a ti zo vek a ni.


 Thu leh hlaa tui mi a ni bawk a, hla phuah thiamte ruaiin pipu hla te a phuahtir thin a, mi tamtak hla phuah thiama chhertu pawh a ni bawk. Pu Conbik hi hmasawnna duhtu leh, ngaihtuahna thui tak nei mi a ni bawk a. A hunlaia mi tamtakin a hlutna an hriat phakloh, zirna leh thiamna hlut zia te pawh kha a lo hrechiang hle a ni. Kum 1906 khan  American Baptist Mission ten School an din thei tih thu a lo hria a. Hemi chungchang ngaihtuah tur hian a ram chhunga Khua Bawi zawng zawng te kokhawmin Tlaisun khuaah meeting a neihpui a, an remtih tlannain Falam khuaa School din turin  Political Officer Mr. B.S. Carey hnenah a lo dil a ni. Tun hnu thleng hian Falam hi mi thiam leh, ram hruaitu mi hmasa te lo chhuah tamna khua a ni nghe nghe a ni. Hetiang dinhmuna an din theihna chhan hi an Lal fing tak Pu Conbik malsawmna an dawn a nih ngei pawh a rinawm bawk. Kan Pu Chonbik khua hian hmatiang sawnin parvul zel se tiin, keini pawhin duhsakna kan hlan a ni.


Pu Conbik hi mi nun ngil leh tluang tak a ni a, lehlamah chuan pa huaisen leh hlauh engmah neilo a ni bawk. A fingin midang te thawhpui leh rorel a thiam em em a, a khua leh tui te pawhin an ngainain an thlamuanpui hle thin. Mi chhia leh tha thliarhrang loa diktaka rorel thin mi a ni bawk. Lal ropui leh huhang ngah tak a nih avang hian Lai tlangah mai niloin Kalay - Kabaw thlengin mi te hriat leh ngaihsan a hlawh a. Yangon khawpui chhunga kawngpui pakhat chuan Pu Conbik hming hi a chawi nghe nghe a ni. Hakha leh Falamah pawh a hming chawi hian Hall a awm bawk. kum 2017 ah khan a khua Falamah chuan a lim pawh an lo dah tawh bawk a ni. Lai hnam Arsi lian Pu Conbik hi khawvelah awm tawhlo mahse, Laifa te thinlungah erawh a nung reng tawh ang. 


Thu lakna:


1. LH.Chhuanawma, Hun Kaltawha Lai/Pawi Dinhmun, Hmasawnna Kailawn - III, Lai Reformation Forum, Lawngtlai, 2005.


2. Salai Khin Maung Thein, Semnak Iangngei Ram (Chinram Pengkip Kong) Ebenezer Publication, Yangon, 2018.


3. Salai Okla Bik, Chin Hruaitu Hna Keneh Dawh, Chin Association for Christian Communication (CACC) Kakha, 2017.


3.  Salai R Lahnim, Lai Hnam Tobul leh Hmasawn Dan, Fingrei,  Kan Ram le Miphun Caah, Art & Culture Department, LADC Lawngtlai, 2017.


5. The Chin Hills Regulation, 1896. Published by: Association For Lai Language, Lawngtlai.


6. Chinland Today, December 7, 2016.


7. Internet kawngkam a mi.

Comments

Popular Posts